نشر اکاذیب به قصد تشویش

نشر اکاذیب به قصد تشویش انتشار عمدی اطلاعات نادرست و خلاف واقع با هدف برهم زدن آرامش عمومی یا آسیب رساندن به اعتبار افراد و نهادها است و در نظام حقوقی ایران تحت قوانین کیفری به ویژه ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) جرم انگاری شده است. این جرم به واسطه آثار مخرب اجتماعی و فردی از اهمیت بسزایی در حفظ نظم عمومی و صیانت از حیثیت اشخاص برخوردار است.

جرم نشر اکاذیب نه تنها به حقوق و آزادی های فردی تجاوز می کند بلکه می تواند پایه های اعتماد عمومی را سست کرده و به سلامت روانی جامعه آسیب بزند. با گسترش فضای مجازی و سرعت بی سابقه انتشار اطلاعات درک دقیق ابعاد حقوقی این جرم برای تمامی شهروندان متخصصان حقوقی و نهادهای رسمی امری ضروری است. این مقاله به تحلیل جامع عناصر تشکیل دهنده مجازات ها رویه های قضایی و تفاوت های آن با جرایم مشابه در قوانین ایران می پردازد و راهنمایی کاربردی برای درک و مواجهه با این پدیده ارائه می دهد.

مفهوم و مبنای قانونی جرم نشر اکاذیب

جرم نشر اکاذیب رفتاری است که هدف آن ایجاد اختلال در نظم عمومی یا اضرار به حیثیت افراد از طریق انتشار مطالب خلاف واقع است. این جرم در قوانین ایران دارای مبانی مشخص و تعاریف حقوقی دقیقی است که در ادامه به تفصیل بررسی می شوند.

ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات)

مبنای اصلی جرم نشر اکاذیب در فضای حقیقی ماده 698 بخش تعزیرات قانون مجازات اسلامی است. این ماده به صراحت بیان می دارد:

هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله نامه یا شکواییه یا مراسلات یا عرایض یا گزارش یا توزیع هر گونه اوراق چاپی یا خطی با امضاء یا بدون امضاء اکاذیبی را اظهار نماید یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت رأساً یا به عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقامات رسمی تصریحاً یا تلویحاً نسبت دهد اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به غیر و ارد شود یا نه علاو ه بر اعاده حیثیت در صورت امکان باید به حبس از دو ماه تا دو سال و یا شلاق تا (۷۴) ضَربه محکوم شود.

تحلیل این ماده نشان می دهد که قانون گذار با دقت ارکان مختلف این جرم را تبیین کرده است. عبارات کلیدی در این ماده دارای مفاهیم حقوقی خاصی هستند:

• قصد اضرار به غیر: به معنای نیت آسیب رساندن به شخص یا اشخاص معین اعم از مادی یا معنوی.
• تشویش اذهان عمومی: نیت ایجاد نگرانی اضطراب یا تحریک افکار عمومی و برهم زدن آرامش جامعه.
• تشویش مقامات رسمی: هدف قرار دادن نهادها یا مسئولان حکومتی با هدف اخلال در عملکرد یا ایجاد بی اعتمادی نسبت به آن ها.
• وسیله ارتکاب: این ماده بر مکتوب بودن ابزار انتشار تاکید دارد از جمله نامه شکواییه گزارش اوراق چاپی یا خطی (با امضاء یا بدون امضاء).
• اکاذیب: به معنای اخبار اطلاعات یا مطالبی که برخلاف واقعیت بوده و دروغین هستند. حتی اظهار یک کذب نیز برای تحقق جرم کافی است.
• اعمال خلاف حقیقت: نسبت دادن عملی به شخص حقیقی یا حقوقی که آن عمل واقعیت نداشته باشد. این عمل لزوماً نباید جنبه مجرمانه داشته باشد.

پیشینه و سیر تحول قانونی

جرم نشر اکاذیب پدیده ای نوظهور در قوانین کیفری ایران نیست و سابقه قانون گذاری در این زمینه به گذشته باز می گردد. پیش از ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مصوب 1375 مواد قانونی دیگری نیز به این جرم اشاره کرده بودند. به عنوان مثال در ماده 269 قانون مجازات عمومی مصوب 1304 و همچنین در ماده 141 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مصوب 1362 نیز این رفتار به عنوان جرم شناخته شده بود. این سیر تحول نشان دهنده اهمیت دیرینه این جرم در نظام حقوقی کشور است که همواره قانون گذار را به جرم انگاری و مقابله با آن وا داشته است.

تعریف حقوقی نشر اکاذیب و اشاعه اکاذیب

اصطلاحات نشر اکاذیب و اشاعه اکاذیب گاهی به جای یکدیگر استفاده می شوند اما در مفهوم حقوقی ماده 698 قانون مجازات اسلامی می توان تفاوت های ظریفی برای آنها قائل شد. نشر اکاذیب به معنای پراکندن و انتشار اخبار و مطالب دروغ و وقایع خلاف واقع به طور کلی است بدون آنکه عمل مشخصی به فرد یا نهادی نسبت داده شود. در مقابل اشاعه اکاذیب غالباً به انتساب یک عمل خلاف حقیقت مشخص به شخص حقیقی یا حقوقی دلالت دارد.

در هر دو حالت شرط اساسی تحقق جرم دروغ بودن محتوا است. اگر مطالب منتشر شده هرچند که تشویش کننده باشد اما حقیقت داشته باشد مشمول این ماده نخواهد بود. برای مثال انتشار شایعه ورشکستگی یک تاجر (اخبار کلی دروغ) نشر اکاذیب است در حالی که نسبت دادن عدم پرداخت مالیات به یک شرکت (انتساب عمل خلاف حقیقت) نیز در همین دسته بندی قرار می گیرد. نکته مهم این است که صرف نوشتن یک مطلب کذب بدون اینکه به نحوی علنی شود و به اطلاع دیگران برسد برای تحقق جرم کافی نیست. علنی شدن اکاذیب از طریق وسایل مقرر در قانون عنصر کلیدی در رفتار مجرمانه محسوب می شود.

ارکان تشکیل دهنده جرم نشر اکاذیب

تحقق هر جرمی نیازمند وجود سه رکن اساسی است: رکن قانونی رکن مادی و رکن معنوی. جرم نشر اکاذیب نیز از این قاعده مستثنی نیست و برای اثبات آن در مراجع قضایی باید هر سه رکن به اثبات برسد.

رکن قانونی

رکن قانونی جرم نشر اکاذیب همانند بسیاری از جرایم به مواد قانونی مشخصی اشاره دارد که فعل ارتکابی را جرم انگاری کرده اند. این جرم علاوه بر فضای حقیقی در بستر فضای مجازی نیز قابلیت وقوع دارد و از این رو مواد قانونی مربوط به جرایم رایانه ای نیز در این بخش مورد توجه قرار می گیرند.

• ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات): این ماده همانطور که پیشتر شرح داده شد مبنای اصلی جرم نشر اکاذیب در فضای حقیقی است و به انتشار اکاذیب به قصد اضرار یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی از طریق وسایل مکتوب می پردازد.
• ماده 18 قانون جرایم رایانه ای: با توجه به گسترش روزافزون ارتباطات الکترونیکی قانون گذار ماده 18 قانون جرایم رایانه ای را برای مقابله با نشر اکاذیب در فضای مجازی پیش بینی کرده است. این ماده هرگونه انتشار اکاذیب با همان مقاصد را از طریق سیستم های رایانه ای یا مخابراتی جرم انگاری می کند. این دو ماده چارچوب قانونی لازم برای تعقیب و مجازات مرتکبان نشر اکاذیب را فراهم می آورند.

رکن مادی

رکن مادی جرم نشر اکاذیب شامل رفتار مجرمانه وسیله ارتکاب و نتیجه (یا عدم نیاز به آن) است. برای تحقق این جرم وجود تمامی اجزای این رکن ضروری است.

رفتار مجرمانه

رفتار مجرمانه در جرم نشر اکاذیب به دو صورت اصلی متصور است:

• اظهار اکاذیب: این رفتار به معنای بیان اخبار شایعات یا مطالب دروغ به صورت کلی است که به شخص یا نهاد خاصی منتسب نمی شود بلکه به صورت عمومی پراکنده می شود. برای مثال انتشار خبری کذب مبنی بر ورشکستگی یک بخش خاص از بازار یا انتشار مطلبی غیرواقعی درباره وضعیت اقتصادی کشور که با هدف تشویش اذهان عمومی صورت می گیرد.
• انتساب اعمال خلاف حقیقت: در این حالت مرتکب یک عمل مشخص (که لزوماً جنبه مجرمانه ندارد) و خلاف واقع را به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقام رسمی نسبت می دهد. برای مثال نسبت دادن فرار مالیاتی به یک شرکت تجاری یا ادعای کذب دریافت رشوه توسط یک مسئول دولتی. مهم این است که عمل انتسابی واقعیت نداشته باشد و تنها با هدف آسیب رساندن یا تشویش صورت گیرد.

وسیله ارتکاب

در ماده 698 قانون مجازات اسلامی بر مکتوب بودن وسیله ارتکاب تاکید شده است. این وسایل شامل نامه شکواییه مراسلات عرایض گزارش یا توزیع هرگونه اوراق چاپی یا خطی با امضاء یا بدون امضاء می شود. بنابراین صرف اظهار شفاهی اکاذیب تحت شمول این ماده قرار نمی گیرد مگر آنکه این اظهارات به نحوی ثبت و منتشر شده باشند (مانند انتشار یک فایل صوتی که در واقع نوعی سند مکتوب است).

نکته مهم دیگر علنی شدن اکاذیب است. صرف نوشتن یک نامه حاوی مطالب کذب بدون اینکه به دست مخاطبان برسد و علنی شود برای تحقق جرم کافی نیست. اکاذیب باید به نحوی منتشر شوند که قابلیت آگاهی یافتن افراد دیگر از آن فراهم شود.

عدم نیاز به وقوع ضرر

جرم نشر اکاذیب از جمله جرایم مطلق محسوب می شود. به این معنا که برای تحقق آن لزومی به وقوع ضرر مادی یا معنوی به بزه دیده نیست. همین که عمل اظهار اکاذیب یا انتساب عمل خلاف حقیقت با قصد اضرار یا تشویش انجام شود جرم محقق شده است. قانون گذار در ماده 698 به این نکته تصریح کرده است: اعم از اینکه از طریق مزبور به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به غیر و ارد شود یا نه. البته قابلیت اضرار یا تشویش داشتن اکاذیب اظهار شده شرط است؛ به این معنا که مطالب کذب باید پتانسیل ایجاد ضرر یا تشویش را داشته باشند.

رکن معنوی

رکن معنوی که به آن سوء نیت نیز گفته می شود شامل دو جزء است: قصد عام و قصد خاص.

• قصد عام (سوء نیت عام): این جزء به علم و آگاهی مرتکب به دروغ بودن اظهارات یا خلاف حقیقت بودن انتساب اشاره دارد. یعنی فرد باید بداند که مطالبی که منتشر می کند کذب و غیرواقعی است. بدون این علم رکن معنوی محقق نمی شود.
• قصد خاص (سوء نیت خاص/انگیزه): این بخش به انگیزه و هدف اصلی مرتکب از انتشار اکاذیب می پردازد که در ماده 698 به وضوح ذکر شده است:

  • قصد اضرار به غیر: نیت آسیب رساندن به یک فرد یا گروه مشخص. برای مثال انتشار خبری کذب در مورد بدهکار بودن یک تاجر به قصد لطمه زدن به اعتبار تجاری او و ورشکسته کردن وی.

  • قصد تشویش اذهان عمومی: هدف برهم زدن آرامش روانی جامعه ایجاد ترس نگرانی یا تحریک عمومی. به عنوان مثال انتشار شایعات بی اساس در مورد کمبود کالاهای اساسی به قصد ایجاد هرج و مرج و تشویش عمومی. لازم به ذکر است که بیان حقایق هرچند که موجب تشویش شوند مشمول این جرم نیست.

  • قصد تشویش مقامات رسمی: هدف قرار دادن نهادها یا مسئولان دولتی با هدف بی اعتبار کردن آن ها اخلال در کارشان یا تحریک مردم علیه آن ها. برای مثال انتشار گزارشی کذب درباره سوء مدیریت یک سازمان دولتی به منظور زیر سوال بردن عملکرد آن در افکار عمومی.

  برای تحقق جرم نشر اکاذیب احراز هر دو جزء قصد عام و خاص ضروری است. بدون وجود نیت مشخص (اضرار یا تشویش) حتی اگر مطالب کذب منتشر شده باشند جرم نشر اکاذیب مطابق ماده 698 محقق نمی شود.

تفاوت ها و ارتباطات با جرایم مشابه

در نظام حقوقی کیفری جرایم متعددی وجود دارند که ممکن است در نگاه اول با نشر اکاذیب مشابه به نظر رسند اما دارای تفاوت های ماهوی و ارکان خاص خود هستند. درک این تفاوت ها برای تشخیص صحیح جرم و تعیین مسیر حقوقی مناسب اهمیت فراوانی دارد.

تفاوت اساسی نشر اکاذیب و افترا

تفاوت میان نشر اکاذیب و افترا از جمله نقاط کلیدی در حقوق کیفری است که همواره مورد بحث و تحلیل بوده است. این دو جرم هرچند در هدف آسیب رساندن به حیثیت افراد مشترک هستند اما از نظر رکن مادی و نوع نسبت ناروا از یکدیگر متمایزند.

افترا (ماده 697 قانون مجازات اسلامی):

• در افترا متهم صراحتاً یک جرم مشخص را به دیگری نسبت می دهد.
• این نسبت باید به صورت علنی و در انظار عموم (یا از طریق وسایل انتشار) باشد.
• لازم است فردی که به او نسبت داده شده مدرکی برای اثبات مجرمیت خود نداشته باشد و نتواند آن جرم را ثابت کند.
• قصد متهم تهمت زدن و متهم کردن به یک جرم است.
• مثال: متهم کردن شخصی به سرقت کلاهبرداری یا خیانت در امانت.

نشر اکاذیب (ماده 698 قانون مجازات اسلامی):

• در نشر اکاذیب متهم اخبار یا وقایع دروغ را به طور کلی بیان می کند (اظهار اکاذیب) یا یک عمل خلاف حقیقت غیرمجرمانه را به دیگری نسبت می دهد (انتساب عمل خلاف حقیقت).
• این اعمال لزوماً جنبه مجرمانه ندارند و می توانند صرفاً خلاف واقع باشند.
• قصد متهم اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی است.
• مثال: انتشار شایعه ورشکستگی یک تاجر نسبت دادن بیماری های خاص به یک فرد یا انتشار اخبار کذب در مورد مشکلات مالی یک شرکت.

برای درک بهتر جدول زیر تفاوت های اصلی این دو جرم را نشان می دهد:

ویژگی	افترا	نشر اکاذیب
نوع نسبت	نسبت دادن جرم مشخص	اظهار اخبار کلی دروغ یا نسبت دادن عمل خلاف حقیقت غیرمجرمانه
قصد اصلی	تهمت زدن و متهم کردن به جرم	اضرار تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی
نیاز به اثبات بی گناهی	نیاز به عدم اثبات وقوع جرم توسط شاکی	اثبات کذب بودن بر عهده شاکی است
وسیله ارتکاب	علنی و به هر طریق ممکن	در ماده 698 غالباً مکتوب

تفاوت نشر اکاذیب و توهین

جرم توهین (ماده 608 قانون مجازات اسلامی) به معنای به کار بردن الفاظ رکیک یا انجام رفتاری اهانت آمیز نسبت به دیگری است که به شخصیت و کرامت او لطمه می زند. در توهین هدف اصلی تحقیر یا بی احترامی به فرد است در حالی که در نشر اکاذیب هدف انتشار دروغ و فریب افکار عمومی یا اضرار است. محتوای توهین ممکن است کذب باشد یا نباشد اما در نشر اکاذیب دروغ بودن محتوا رکن اساسی است. توهین بیشتر بر احساسات و اعتبار فرد در لحظه تمرکز دارد در صورتی که نشر اکاذیب می تواند اثرات مخرب بلندمدت بر حیثیت و موقعیت اجتماعی داشته باشد.

معاونت در جرم نشر اکاذیب

همانند بسیاری از جرایم معاونت در جرم نشر اکاذیب نیز قابل تصور است. مطابق ماده 126 قانون مجازات اسلامی معاونت زمانی محقق می شود که فرد بدون مباشرت در ارتکاب جرم به نحوی در فراهم آوردن مقدمات یا تسهیل وقوع جرم یاری رساند. به عنوان مثال اگر کسی اطلاعات کذب را تهیه کند و در اختیار دیگری قرار دهد تا او اقدام به انتشار آنها کند یا محیط و بستر لازم را برای انتشار اکاذیب فراهم آورد می تواند به عنوان معاون در جرم نشر اکاذیب مسئول شناخته شود. شرایط معاونت یعنی قصد مشترک با مباشر و رابطه علیت بین عمل معاون و وقوع جرم باید احراز شود.

مجازات ها و تبعات قانونی نشر اکاذیب

جرم نشر اکاذیب همانند هر جرم دیگری دارای مجازات ها و تبعات قانونی خاصی است که هدف آن بازدارندگی و جبران خسارات وارده به بزه دیده است. در این بخش به بررسی این مجازات ها و تاثیر قوانین جدید بر آن ها می پردازیم.

مجازات اصلی بر اساس ماده 698

مطابق ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مجازات اصلی برای جرم نشر اکاذیب به شرح زیر است:

• حبس: از دو ماه تا دو سال
• شلاق: تا 74 ضربه

دادگاه در انتخاب نوع مجازات (حبس یا شلاق) اختیار دارد و می تواند با توجه به اوضاع و احوال پرونده شخصیت مرتکب و میزان ضرر وارده یکی از این دو مجازات یا هر دو را تعیین کند. علاوه بر این مجازات ها قانون گذار به اعاده حیثیت نیز اشاره کرده است که در صورت امکان به عنوان یک تکلیف برای مجرم و حقی برای بزه دیده در نظر گرفته می شود.

تاثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری

با تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری در سال 1399 تغییراتی در میزان حداقل و حداکثر برخی مجازات های حبس از جمله جرم نشر اکاذیب ایجاد شد. هدف از این قانون کاهش جمعیت زندان ها و اعمال مجازات های جایگزین در موارد مشخص بود.

پس از اعمال این قانون مجازات حبس مقرر در ماده 698 دستخوش تغییر شد. در حال حاضر مجازات حبس برای جرم نشر اکاذیب به سه ماه تا یک و نیم سال حبس کاهش یافته است. مجازات شلاق (تا 74 ضربه) تغییری نکرده است.

برای مقایسه دقیق تر می توانیم تغییرات را در جدول زیر مشاهده کنیم:

نوع مجازات	قبل از قانون کاهش	پس از قانون کاهش
حبس	دو ماه تا دو سال	سه ماه تا یک و نیم سال
شلاق	تا 74 ضربه	تا 74 ضربه

اعاده حیثیت: حق بزه دیده و تکلیف مجرم

اعاده حیثیت به معنای بازگرداندن آبرو اعتبار و جایگاه اجتماعی شخص یا نهادی است که به واسطه نشر اکاذیب مورد لطمه قرار گرفته است. قانون گذار در ماده 698 تصریح کرده است که علاوه بر اعاده حیثیت در صورت امکان مرتکب به مجازات حبس یا شلاق محکوم می شود.

این عبارت نشان می دهد که اعاده حیثیت علاوه بر جنبه کیفری یک بعد حقوقی و جبرانی نیز دارد. دادگاه می تواند مجرم را ملزم کند تا اقدامات لازم برای بازگرداندن حیثیت بزه دیده را انجام دهد. این اقدامات می تواند شامل موارد زیر باشد:

• درج حکم محکومیت در همان نشریه یا رسانه ای که اکاذیب در آن منتشر شده است (با هزینه محکوم علیه).
• انتشار اطلاعیه رسمی مبنی بر کذب بودن مطالب.
• عذرخواهی عمومی از بزه دیده.

اهمیت اعاده حیثیت در این است که تنها مجازات کیفری ممکن است برای جبران کامل آسیب های معنوی ناشی از هتک حیثیت کافی نباشد و این حق به بزه دیده امکان می دهد تا اعتبار از دست رفته خود را تا حد امکان بازیابد.

قابل گذشت بودن جرم و آثار آن

جرم نشر اکاذیب از جمله جرایم قابل گذشت محسوب می شود. به این معنا که تعقیب و رسیدگی به این جرم تنها با شکایت شاکی خصوصی آغاز می شود و در صورتی که شاکی خصوصی در هر مرحله از رسیدگی (تحقیقات مقدماتی دادگاه بدوی تجدیدنظر یا حتی پس از صدور حکم و در مرحله اجرای آن) از شکایت خود گذشت کند تعقیب کیفری مرتکب متوقف خواهد شد.

آثار گذشت شاکی عبارتند از:

• توقف تعقیب: در هر مرحله ای که شاکی گذشت کند پرونده مختومه می شود و ادامه رسیدگی ممکن نیست.
• تخفیف مجازات: حتی اگر شاکی در مراحل اولیه گذشت نکند و پرونده به مرحله صدور حکم برسد گذشت شاکی می تواند یکی از جهات تخفیف مجازات برای قاضی باشد.

اهمیت قابل گذشت بودن این جرم در این است که به طرفین امکان مصالحه و حل و فصل اختلافات خارج از فرآیند قضایی را می دهد و می تواند به کاهش بار دستگاه قضایی نیز کمک کند.

نشر اکاذیب در فضای مجازی و جرایم رایانه ای

با پیشرفت فناوری و گسترش چشمگیر فضای مجازی بستر جدیدی برای ارتکاب جرم نشر اکاذیب پدید آمده است. این فضا به دلیل سرعت بالای انتشار گستردگی مخاطبان و امکان پنهان ماندن هویت واقعی مرتکبان چالش های خاصی را برای نظام حقوقی ایجاد کرده است. قانون گذار ایران با درک این چالش ها در قالب قانون جرایم رایانه ای به جرم انگاری نشر اکاذیب در این حوزه پرداخته است.

مبنای قانونی: ماده 18 قانون جرایم رایانه ای

مبنای قانونی جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی ماده 18 قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388 است. این ماده به طور خاص به انتشار اکاذیب از طریق سیستم های رایانه ای و مخابراتی می پردازد و مقرر می دارد:

هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سیستم رایانه یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر کند یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را برخلاف حقیقت رأساً یا به عنوان نقل قول به شخص حقیقی یا حقوقی یا مقام های رسمی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد اعم از اینکه از طریق یادشده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود افزون بر اعاده حیثیت به حبس از 91 روز تا دو سال یا جزای نقدی از 5 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهد شد.

این ماده دامنه شمول جرم نشر اکاذیب را به ابزارهای الکترونیکی گسترش می دهد. سیستم رایانه ای یا مخابراتی در این ماده تعریفی گسترده دارد و شامل کلیه ابزارهایی می شود که امکان ذخیره پردازش یا انتقال اطلاعات را فراهم می کنند. مصادیق آن عبارتند از:

• ارسال پیامک (SMS)
• ارسال ایمیل
• انتشار محتوا در کانال ها و گروه های شبکه های اجتماعی (مانند تلگرام اینستاگرام واتس اپ)
• بارگذاری مطالب در وب سایت ها و وبلاگ ها
• انتشار از طریق برنامه ها و اپلیکیشن های موبایل

این گستردگی امکان تعقیب و مجازات متخلفان را در هر بستر دیجیتالی فراهم می سازد و به قربانیان نشر اکاذیب در فضای مجازی حمایت قانونی ارائه می دهد.

مجازات نشر اکاذیب رایانه ای

مجازات نشر اکاذیب در فضای مجازی همانطور که در ماده 18 قانون جرایم رایانه ای آمده است معمولاً شدیدتر از فضای حقیقی (ماده 698 قانون مجازات اسلامی) است. این تفاوت در میزان حداقل حبس و نیز پیش بینی جزای نقدی مشهود است.

مجازات های مقرر در ماده 18 عبارتند از:

• حبس: از 91 روز تا دو سال
• جزای نقدی: از 5 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال
• یا هر دو مجازات (حبس و جزای نقدی)

همچنین همانند ماده 698 در این موارد نیز اعاده حیثیت برای بزه دیده در نظر گرفته شده است. شدت بیشتر مجازات ها در فضای مجازی به دلیل قدرت تخریب بالاتر و گستردگی سریع تر انتشار اکاذیب در این بستر توجیه می شود.

موارد تشدید مجازات در فضای مجازی

قانون گذار برای برخی از موارد خاص ارتکاب جرم نشر اکاذیب در فضای مجازی مجازات های تشدید شده ای را پیش بینی کرده است. این موارد به شرح زیر هستند:

• ارتکاب توسط کارمندان دولتی یا متصدیان سیستم های مخابراتی: اگر مرتکب از کارمندان دولت سازمان ها یا نهادهای وابسته به دولت باشد یا از متصدیان قانونی شبکه های رایانه ای یا مخابراتی بوده و به سبب شغل خود مرتکب جرم شده باشد مجازات تشدید می شود.
• ارتکاب به صورت سازمان یافته یا در سطح گسترده: در صورتی که نشر اکاذیب به صورت سازمان یافته (با برنامه ریزی و همکاری چند نفر) یا در سطحی گسترده و وسیع انجام شده باشد که تاثیر مخرب بیشتری بر جامعه بگذارد مجازات تشدید خواهد شد.

در این موارد تشدید یافته مرتکب یا مرتکبان علاوه بر اعاده حیثیت به 16 ماه و یک روز تا دو سال حبس یا جزای نقدی بیش از 26 میلیون ریال تا 40 میلیون ریال یا هر دو مجازات حبس و جزای نقدی محکوم خواهند شد. این تفاوت ها در جدول زیر به وضوح نشان داده شده است:

ویژگی	ماده 698 (فضای حقیقی)	ماده 18 (فضای مجازی عادی)	ماده 18 (فضای مجازی مشدد)
حبس (پس از کاهش مجازات)	3 ماه تا 1.5 سال	91 روز تا 2 سال	16 ماه و 1 روز تا 2 سال
شلاق / جزای نقدی	تا 74 ضربه شلاق	5 تا 40 میلیون ریال جزای نقدی	بیش از 26 تا 40 میلیون ریال جزای نقدی
نوع مجازات دیگر	اعاده حیثیت	اعاده حیثیت	اعاده حیثیت

راهکارهای عملی: شکایت اثبات و دفاع

مواجهه با جرم نشر اکاذیب چه به عنوان بزه دیده و چه به عنوان متهم مستلزم آگاهی از رویه های قانونی و راهکارهای عملی است. این بخش به مراحل شکایت نحوه اثبات جرم و دفاعیات مؤثر در این نوع پرونده ها می پردازد.

مرجع صالح برای طرح شکایت

برای طرح شکایت از جرم نشر اکاذیب ابتدا باید به مرجع قضایی صالح مراجعه کرد:

• دادسرای عمومی و انقلاب: در بیشتر موارد شکایت از جرم نشر اکاذیب (چه در فضای حقیقی و چه در فضای مجازی) ابتدا در دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم مطرح می شود. محل وقوع جرم محلی است که اکاذیب در آن منتشر شده و به اطلاع عموم رسیده است.
• دادسرای جرایم رایانه ای: در شهرهایی که دادسرای تخصصی جرایم رایانه ای دایر شده است (مانند تهران) شکایات مربوط به نشر اکاذیب در فضای مجازی (مطابق ماده 18 قانون جرایم رایانه ای) مستقیماً به این دادسرا ارجاع می شود. در سایر شهرها که چنین دادسرایی وجود ندارد همان دادسرای عمومی و انقلاب صلاحیت رسیدگی دارد.

شاکی می تواند با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و تنظیم شکوائیه فرآیند شکایت را آغاز کند.

نحوه اثبات جرم نشر اکاذیب

در پرونده های نشر اکاذیب مسئولیت اثبات کذب بودن اظهارات بر عهده شاکی است. این به آن معناست که شاکی باید مدارک و مستنداتی ارائه دهد که نشان دهد مطالبی که علیه او منتشر شده خلاف واقع است. جمع آوری ادله و مستندات قوی نقش حیاتی در موفقیت پرونده دارد. برخی از مهم ترین ادله عبارتند از:

• مدارک کتبی: هرگونه سند نامه گزارش یا اوراق چاپی که حاوی اکاذیب منتشر شده باشد.
• اسکرین شات ها: در فضای مجازی اسکرین شات های معتبر و مستند از صفحات وب کانال ها گروه ها و پیام های منتشر شده از اهمیت بالایی برخوردارند. توصیه می شود این اسکرین شات ها با تاریخ و زمان دقیق و به نحوی اخذ شوند که امکان انکار آن ها دشوار باشد.
• شهادت شهود: اگر شاهدانی وجود دارند که از کذب بودن اظهارات اطلاع دارند یا شاهد انتشار اکاذیب بوده اند شهادت آن ها می تواند به اثبات جرم کمک کند.
• پرینت پیامک ها و ایمیل ها: در صورتی که اکاذیب از طریق پیامک یا ایمیل منتشر شده باشد پرینت های قانونی آن ها به همراه دستور قضایی برای استعلام از اپراتورها ادله معتبری محسوب می شوند.
• قرائن و امارات: در برخی موارد شاکی می تواند با استناد به قرائن و امارات قوی کذب بودن اظهارات را به دادگاه اثبات کند.

اثبات قصد اضرار یا تشویش نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است و معمولاً از طریق بررسی محتوای اکاذیب سوابق رابطه بین طرفین و سایر اوضاع و احوال پرونده احراز می شود.

دفاعیات مؤثر در پرونده نشر اکاذیب

برای متهمان به جرم نشر اکاذیب آگاهی از دفاعیات مؤثر می تواند در نتیجه پرونده سرنوشت ساز باشد. مهم ترین دفاعیات شامل موارد زیر است:

• اثبات صحت اظهارات یا انتساب: قوی ترین دفاع اثبات حقیقت داشتن مطالبی است که متهم منتشر کرده است. اگر متهم بتواند مستنداتی ارائه دهد که نشان دهد اظهاراتش کذب نبوده تبرئه خواهد شد.
• عدم احراز رکن معنوی: متهم می تواند با ارائه دلایل نشان دهد که قصد اضرار یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی را نداشته است. برای مثال اگر هدف از انتشار صرفاً اطلاع رسانی بوده و سوء نیتی در کار نبوده رکن معنوی جرم محقق نمی شود.
• عدم انتشار و علنی شدن اکاذیب: اگر متهم ثابت کند که مطالب مورد نظر به هر دلیلی منتشر نشده و به اطلاع عموم نرسیده است رکن مادی جرم (علنی شدن) محقق نمی شود.
• عدم قابلیت اضرار یا تشویش اظهارات: در برخی موارد ممکن است اکاذیب منتشر شده به حدی بی اهمیت یا غیرواقعی باشند که قابلیت ایجاد ضرر یا تشویش اذهان را نداشته باشند. در این صورت نیز جرم محقق نخواهد شد.
• انتساب به شخص دیگر: در صورتی که اظهار اکاذیب یا انتساب عمل خلاف حقیقت توسط شخص دیگری صورت گرفته باشد متهم می تواند با اثبات عدم دخالت خود از اتهام مبرا شود.

نمونه شکوائیه نشر اکاذیب

یک شکوائیه استاندارد برای نشر اکاذیب باید شامل موارد زیر باشد:

شکوائیه

مقام محترم ریاست دادسرای عمومی و انقلاب (یا دادسرای جرایم رایانه ای)

موضوع: شکایت از نشر اکاذیب به قصد اضرار / تشویش اذهان عمومی (موضوع ماده 698 قانون مجازات اسلامی / ماده 18 قانون جرایم رایانه ای)

شاکی: [نام و نام خانوادگی نام پدر کد ملی آدرس کامل شماره تماس]

مشتکی عنه: [نام و نام خانوادگی نام پدر کد ملی آدرس کامل شماره تماس (در صورت اطلاع)]

وکیل (در صورت وجود): [نام و نام خانوادگی آدرس شماره تماس]

شرح شکایت:

احتراماً به استحضار می رساند اینجانب [نام شاکی] به موجب دلایل و مستندات پیوست از [نام مشتکی عنه] به دلیل ارتکاب جرم نشر اکاذیب شکایت دارم.

مشتکی عنه در تاریخ [تاریخ دقیق یا تقریبی] از طریق [وسیله ارتکاب: مانند ارسال نامه انتشار در وب سایت کانال تلگرام صفحه اینستاگرام و…] اقدام به انتشار مطالبی خلاف واقع و کذب درباره اینجانب / مجموعه [نام مجموعه] نموده است. متن / محتوای اکاذیب منتشر شده به شرح ذیل می باشد: [در این قسمت به صورت دقیق و مستند متن یا خلاصه ای از محتوای کذب منتشر شده را ذکر کنید].

این مطالب کذب با قصد اضرار به حیثیت و آبروی اینجانب / تشویش اذهان عمومی / تشویش مقامات رسمی منتشر گردیده و موجبات [ذکر ضرر و زیان وارده مانند تزلزل اعتبار شغلی آسیب روحی نارضایتی عمومی و…] را فراهم آورده است. اینجانب آمادگی کامل جهت ارائه تمامی مدارک و مستندات مربوطه از جمله [فهرست مستندات مانند: کپی نامه ها اسکرین شات ها شهادت شهود و…] را دارم.

با عنایت به شرح فوق و دلایل موجود تقاضای تعقیب کیفری و مجازات مشتکی عنه وفق ماده 698 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) / ماده 18 قانون جرایم رایانه ای و همچنین اعاده حیثیت اینجانب را استدعا دارم.

با احترام

نام و نام خانوادگی شاکی/وکیل

امضاء و تاریخ

نمونه آرای قضایی و تحلیل آن ها

بررسی آرای قضایی به درک بهتر چگونگی اعمال قوانین در دادگاه ها کمک می کند. دو نمونه رای زیر نکات کلیدی را در خصوص جرم نشر اکاذیب روشن می سازند:

نمونه رای بدوی (تبرئه به دلیل عدم احراز رکن مادی)

در پرونده ای خانم الف.ن. به اتهام نشر اکاذیب مورد شکایت خانم ن.ف. قرار گرفت. دادگاه پس از بررسی محتویات پرونده به این نتیجه رسید که: اولاً مطالبی که از سوی متهمه بیان شده نسبت به پسر و شوهر شاکیه بوده و نه خود شاکیه. ثانیاً و از آن مهم تر بزه نشر اکاذیب صرفاً به صورت مکتوب تحقق می یابد و با اظهارات شفاهی کفایت نمی کند. لذا دادگاه مستنداً به ماده 120 قانون مجازات اسلامی حکم بر برائت متهمه صادر و اعلام کرد.

تحلیل: این رای به وضوح بر شرط مکتوب بودن وسیله ارتکاب در ماده 698 قانون مجازات اسلامی تاکید دارد. اگر اکاذیب به صورت شفاهی منتشر شده باشند در صورتی که ثبت و منتشر مکتوب نشده باشند (مانند فایل صوتی) مشمول این ماده قرار نخواهند گرفت. این نکته برای تفاوت گذاری با جرایم دیگری مانند توهین شفاهی بسیار حیاتی است.

نمونه رای تجدید نظر (تایید رای بدوی)

خانم ن.ف. از رای بدوی مذکور تجدیدنظرخواهی کرد. دادگاه تجدید نظر پس از ملاحظه لایحه تجدیدنظرخواهی و محتویات پرونده ایراد و اعتراض موجه و موثری که موجب نقض دادنامه بدوی شود مشاهده نکرد. بنابراین دادگاه تجدید نظر به استناد بند الف ماده 257 قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری ضمن رد تجدیدنظرخواهی دادنامه تجدیدنظرخواسته را عیناً تایید کرد.

تحلیل: این رای نشان می دهد که دادگاه تجدید نظر نیز بر تفسیر دقیق ماده 698 و لزوم رکن مادی مکتوب بودن نشر اکاذیب صحه گذاشته است. این نوع آرا رویه قضایی را در خصوص اهمیت ماهیت مکتوب بودن انتشار اکاذیب تثبیت می کنند.

نتیجه گیری

جرم نشر اکاذیب به قصد تشویش اذهان عمومی یا اضرار به غیر یکی از جرایم مهم در قوانین کیفری ایران است که هدف آن صیانت از نظم عمومی آرامش اجتماعی و حیثیت افراد است. همانطور که در این مقاله به تفصیل بررسی شد ماده 698 قانون مجازات اسلامی و ماده 18 قانون جرایم رایانه ای چارچوب قانونی لازم برای مقابله با این پدیده را در فضای حقیقی و مجازی فراهم آورده اند.

درک دقیق ارکان قانونی مادی و معنوی این جرم تفاوت های آن با جرایم مشابهی چون افترا و توهین و آگاهی از مجازات های پیش بینی شده (که تحت تاثیر قانون کاهش مجازات حبس تعزیری قرار گرفته اند) برای تمامی افراد جامعه ضروری است. همچنین شناخت رویه های عملی شکایت روش های اثبات جرم و دفاعیات مؤثر به قربانیان امکان پیگیری حقوق خود و به متهمان فرصت دفاع عادلانه را می دهد.

در نهایت با توجه به گسترش روزافزون انتشار اطلاعات در فضای مجازی ضرورت احتیاط و مسئولیت پذیری در قبال هر آنچه منتشر می شود بیش از پیش احساس می گردد. در صورت مواجهه با اتهام نشر اکاذیب یا قربانی شدن این جرم مشاوره حقوقی با وکیل متخصص می تواند راهنمای شما در مسیر پیچیده و تخصصی دادرسی باشد و به حفظ حقوق و اعاده حیثیت شما کمک شایانی کند.