بعد از فوت زن مهریه چه می شود

پس از فوت زن مهریه وی ساقط نمی شود و این حق مالی به ورثه او منتقل می گردد. در واقع مهریه دینی بر عهده مرد است که با فوت زن از بین نمی رود و ورثه قانونی زن متوفی می توانند نسبت به مطالبه و دریافت آن از شوهر یا از ترکه او اقدام کنند. این موضوع اهمیت ویژه ای در حقوق خانواده و ارث دارد.

فوت یکی از زوجین علاوه بر تبعات عاطفی پیامدهای حقوقی متعددی نیز به دنبال دارد که یکی از مهم ترین آن ها تعیین تکلیف مهریه است. مهریه که به موجب عقد نکاح بر ذمه مرد قرار می گیرد به عنوان یک حق مالی مستقل برای زن محسوب می شود. از این رو پرسش هایی نظیر مهریه زن فوت شده به چه کسانی می رسد؟ یا نحوه مطالبه مهریه بعد از فوت زن چگونه است؟ از جمله دغدغه های اصلی ورثه و حتی خود مرد است. این مقاله با هدف ارائه یک راهنمای جامع و دقیق تمامی ابهامات و جنبه های قانونی مربوط به وضعیت مهریه پس از فوت زن را بررسی می کند تا مخاطبان بتوانند با آگاهی کامل در این مسیر گام بردارند و حقوق قانونی خود را استیفا کنند.

آیا فوت زن مهریه را ساقط می کند؟ بررسی جنبه قانونی

یکی از باورهای اشتباه رایج در جامعه این است که با فوت زن حق مهریه او نیز از بین می رود. اما از منظر قانونی این تصور صحیح نیست. مهریه یک حق مالی است که به محض جاری شدن صیغه عقد نکاح زن مالک آن می شود و این حق دینی بر گردن مرد محسوب می گردد. همانند سایر دیون و حقوق مالی که یک فرد در زمان حیات خود دارد مهریه نیز پس از فوت زن جزئی از ماترک و دارایی های او به شمار می رود و به ورثه قانونی وی منتقل می شود.

مستند قانونی این موضوع اصول کلی ارث در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران است. طبق ماده 940 قانون مدنی هر یک از زن و شوهر پس از مرگ از دیگری ارث می برد و سایر ورثه نیز طبق طبقات و درجات مقرر در قانون از متوفی ارث می برند. بنابراین مهریه که یک دین ممتاز است نه تنها با فوت زن ساقط نمی شود بلکه ورثه او می توانند مطالبه آن را پیگیری کنند. در واقع دین مهریه از ذمه مرد به ذمه ورثه متوفی منتقل نمی شود بلکه شوهر همچنان مدیون است و ورثه زن متوفی قائم مقام او برای مطالبه این دین خواهند بود.

نکته مهم دیگر این است که این حکم تنها شامل عقد دائم نیست و در عقد موقت (صیغه) نیز در صورتی که مهریه تعیین و در عقد شرط شده باشد با فوت زن ورثه او حق مطالبه مهریه را خواهند داشت. این موضوع نشان دهنده استحکام و پایداری حق مهریه از نظر قانون گذار است که حتی پس از فوت ذی نفع اصلی آن را پابرجا نگه می دارد تا حقوق ورثه تضییع نشود.

مهریه زن فوت شده به چه کسانی می رسد؟ شناسایی ورثه

پس از احراز اینکه مهریه با فوت زن ساقط نمی شود سوال اساسی این است که این حق مالی به چه کسانی تعلق می گیرد و چگونه تقسیم می شود؟ پاسخ این سوال در گرو شناخت طبقات و درجات ارث است که در قانون مدنی ایران به تفصیل بیان شده است. ورثه زن فوت شده قائم مقام او در مطالبه مهریه هستند و این مهریه به نسبت سهم الارث هر یک از آنها تقسیم می گردد.

اصول کلی تقسیم ارث و جایگاه ورثه زن

قانون مدنی و به ویژه مواد مربوط به ارث ورثه را به طبقات و درجات مختلفی تقسیم می کند. با وجود هر یک از افراد در طبقه اول افراد طبقه بعدی ارث نمی برند و همچنین وجود افراد نزدیک تر در یک طبقه باعث محرومیت افراد دورتر می شود. ورثه اصلی زن فوت شده که در بحث مهریه نیز سهم الارث می برند عموماً شامل موارد زیر هستند:

• شوهر: مرد به عنوان زوج متوفی یکی از ورثه اصلی زن است. سهم او از اموال زن در صورت داشتن فرزند یک چهارم و در صورت نداشتن فرزند یک دوم است.
• فرزندان: فرزندان زن اعم از دختر و پسر از دیگر ورثه طبقه اول هستند. سهم پسر دو برابر سهم دختر است.
• پدر و مادر: والدین زن نیز در صورتی که زن فوت شده فرزند داشته باشد هر کدام یک ششم ارث می برند و در صورت نداشتن فرزند سهم بیشتری خواهند داشت.

این تقسیم بندی بر اساس طبقات ارث انجام می شود. طبقه اول شامل پدر مادر فرزند و نوه (در صورت نبود فرزند) است. طبقه دوم شامل اجداد خواهر و برادر و فرزندان آنهاست. طبقه سوم شامل عمو عمه دایی خاله و فرزندان آنهاست. با وجود وارث در طبقه اول نوبت به طبقات بعدی نمی رسد.

نحوه تقسیم مهریه زن فوت شده در شرایط مختلف

میزان و نحوه تقسیم مهریه زن فوت شده بستگی به عوامل مختلفی دارد از جمله وقوع یا عدم وقوع نزدیکی (دخول) و ترکیب ورثه موجود در زمان فوت.

تأثیر وضعیت دخول (نزدیکی) بر مهریه زن فوت شده

یکی از مهم ترین عواملی که بر میزان مهریه زن فوت شده تأثیر می گذارد وقوع یا عدم وقوع نزدیکی (دخول) بین زوجین است:

1. فوت زن قبل از نزدیکی: اگر زن قبل از وقوع نزدیکی فوت کند تنها نصف مهریه به ورثه او تعلق می گیرد. این حکم در قانون مدنی برای موارد طلاق قبل از نزدیکی نیز جاری است و در اینجا نیز به ورثه تسری می یابد. دلیل آن این است که حق کامل مهریه با وقوع نزدیکی مستقر می شود.
2. فوت زن بعد از نزدیکی: در صورتی که نزدیکی بین زن و مرد اتفاق افتاده باشد تمام مهریه به ورثه زن فوت شده تعلق می گیرد و آنها می توانند نسبت به مطالبه کل مهریه اقدام کنند.

سناریوهای مختلف تقسیم مهریه و مثال های کاربردی

با توجه به ترکیب ورثه نحوه تقسیم مهریه می تواند متفاوت باشد. در اینجا به سناریوهای رایج و مثالی برای هر یک اشاره می شود (با فرض اینکه مهریه ۱۰۰ سکه تمام بهار آزادی است و نزدیکی صورت گرفته است):

زن فوت شده دارای فرزند

در این حالت ورثه معمولاً شامل شوهر پدر مادر و فرزندان (دختر و پسر) هستند. سهم الارث هر یک به شرح زیر است:

• شوهر: یک چهارم از مهریه (۲۵ سکه).
• پدر: یک ششم از مهریه (حدود ۱۶.۶۷ سکه).
• مادر: یک ششم از مهریه (حدود ۱۶.۶۷ سکه).
• فرزندان: باقی مانده مهریه (حدود ۴۱.۶۶ سکه) بین فرزندان تقسیم می شود به گونه ای که پسر دو برابر دختر ارث می برد. برای مثال اگر یک پسر و یک دختر باشد پسر ۲۷.۷۷ سکه و دختر ۱۳.۸۹ سکه می برد.

بنابراین اگر زن فوت شده ای ۱۰۰ سکه مهریه داشته باشد و دارای شوهر پدر مادر یک پسر و یک دختر باشد تقسیم به این شکل خواهد بود: شوهر ۲۵ سکه پدر ۱۶.۶۷ سکه مادر ۱۶.۶۷ سکه پسر ۲۷.۷۷ سکه و دختر ۱۳.۸۹ سکه.

زن فوت شده بدون فرزند

در این صورت ورثه عموماً شوهر پدر و مادر هستند. سهم الارث به شرح زیر است:

• شوهر: یک دوم از مهریه (۵۰ سکه).
• پدر: دو سوم از مابقی (یعنی دو سوم از ۵۰ سکه = ۳۳.۳۳ سکه).
• مادر: یک سوم از مابقی (یعنی یک سوم از ۵۰ سکه = ۱۶.۶۷ سکه).

در این حالت اگر زن فوت شده ای ۱۰۰ سکه مهریه داشته باشد و فقط دارای شوهر پدر و مادر باشد تقسیم به این شکل خواهد بود: شوهر ۵۰ سکه پدر ۳۳.۳۳ سکه و مادر ۱۶.۶۷ سکه.

زن فوت شده با تنها وارث شوهر یا والدین

اگر زن فوت شده نه فرزند و نه پدر و مادری داشته باشد و تنها وارث او شوهرش باشد تمام مهریه به او تعلق می گیرد. بالعکس اگر فقط والدین تنها ورثه باشند والدین تمام مهریه را می برند (با فرض عدم وجود شوهر).

تقسیم مهریه زن فوت شده یک فرآیند پیچیده حقوقی است که نیازمند دقت فراوان در شناسایی ورثه و محاسبه سهم الارث هر یک بر اساس قانون مدنی است.

جدول خلاصه تقسیم سهم الارث مهریه

برای درک بهتر جدول زیر خلاصه ای از سهم الارث مهریه را در حالات کلی نشان می دهد (با فرض وقوع نزدیکی):

وضعیت ورثه	سهم شوهر	سهم پدر	سهم مادر	سهم فرزندان
شوهر پدر مادر فرزند	۱/۴	۱/۶	۱/۶	باقیمانده (پسر ۲ برابر دختر)
شوهر پدر مادر (بدون فرزند)	۱/۲	۲/۳ از باقیمانده	۱/۳ از باقیمانده	–
شوهر و فرزندان (بدون پدر و مادر)	۱/۴	–	–	باقیمانده (پسر ۲ برابر دختر)
فقط فرزندان (بدون شوهر و والدین)	–	–	–	کل مهریه (پسر ۲ برابر دختر)
فقط شوهر (بدون فرزند و والدین)	کل مهریه	–	–	–

نحوه محاسبه مهریه زن فوت شده (نرخ روز یا تاریخ فوت؟)

یکی از مهم ترین و پیچیده ترین مسائل در مطالبه مهریه زن فوت شده نحوه محاسبه آن به ویژه در مورد مهریه وجه رایج (پول نقد) است. آیا مهریه بر اساس نرخ روز مطالبه محاسبه می شود یا بر اساس نرخ زمان فوت زن؟

مهریه غیر وجه رایج (سکه طلا ملک)

اگر مهریه تعیین شده سکه طلا یا ملک باشد وضعیت شفاف تر است. در این موارد عین مهریه یا معادل ارزش روز آن در زمان مطالبه به ورثه منتقل می شود. برای مثال اگر مهریه ۱۰۰ سکه تمام بهار آزادی باشد ورثه حق مطالبه همان ۱۰۰ سکه را خواهند داشت.

مهریه وجه رایج (پول نقد): تشریح اختلاف نظر و رویه قضایی غالب

بر اساس ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی چنانچه مهریه وجه رایج باشد متناسب با تغییر شاخص قیمت سالانه زمان تأدیه نسبت به سال اجرای عقد محاسبه و پرداخت می گردد. این همان مفهومی است که به «مهریه به نرخ روز» شهرت دارد و برای جلوگیری از تضییع حقوق زن به دلیل تورم وضع شده است. حال سوال اینجاست که آیا ورثه زن فوت شده نیز می توانند مهریه وجه رایج را به نرخ روز مطالبه کنند؟

در این خصوص دو دیدگاه و رویه قضایی وجود دارد که نیازمند تبیین دقیق است:

1. دیدگاه اول (مطالبه به نرخ روز): برخی معتقدند که مهریه یک حق مالی است و همانطور که در زمان حیات زن به نرخ روز قابل مطالبه بوده پس از فوت او نیز این حق به ورثه منتقل شده و ورثه می توانند آن را به نرخ روز مطالبه کنند. این دیدگاه بر حفظ ارزش واقعی مهریه تأکید دارد و معتقد است که فوت زن نباید منجر به کاهش ارزش این حق مالی شود.
2. دیدگاه دوم (مطالبه به نرخ زمان فوت): دیدگاه غالب و رویه قضایی به ویژه با استناد به ماده ۳ آیین نامه اجرایی تبصره ماده ۱۰۸۲ قانون مدنی (مصوب سال ۱۳۷۷) این است که مهریه وجه رایج زن فوت شده به نرخ زمان فوت او محاسبه و به ورثه پرداخت می شود نه به نرخ روز مطالبه. این ماده در مورد مهریه زن پس از فوت شوهر مقرر می دارد که مهریه زن از ترکه شوهر به نرخ زمان فوت او محاسبه می شود. اگرچه این ماده مستقیماً در مورد فوت زن نیست اما رویه قضایی غالباً با قیاس اولویت این حکم را به مهریه زن فوت شده نیز تسری داده است. استدلال این دیدگاه این است که پس از فوت زن دین مهریه جزو ترکه متوفی محسوب می شود و باید ارزش آن در زمان فوت مشخص گردد. هدف اصلی تعدیل مهریه به نرخ روز حمایت از زن زنده برای حفظ ارزش واقعی مهریه در طول زمان است و این فلسفه پس از فوت زن تا حدودی تغییر می کند.

بنابراین رویه غالب قضایی در حال حاضر این است که مهریه وجه رایج زن فوت شده بر اساس شاخص تورم تا تاریخ فوت زن محاسبه و پرداخت می شود نه تا تاریخ مطالبه توسط ورثه. این نکته برای ورثه و شوهر متوفی بسیار حائز اهمیت است و می تواند تفاوت قابل توجهی در میزان نهایی مهریه ایجاد کند.

مراحل و مدارک لازم برای مطالبه مهریه زن فوت شده

مطالبه مهریه بعد از فوت زن نیازمند طی مراحل قانونی مشخص و ارائه مدارک معتبر است. ورثه باید با آگاهی از این مراحل اقدام نمایند.

اولین گام: گواهی حصر وراثت

مهم ترین و اولین گام برای مطالبه مهریه زن فوت شده اخذ گواهی حصر وراثت است. این گواهی سندی رسمی است که تعداد هویت و نسبت ورثه قانونی متوفی را مشخص می کند و سهم الارث هر یک را تعیین می نماید. بدون این گواهی ورثه نمی توانند به طور رسمی نسبت به مطالبه مهریه یا سایر حقوق متوفی اقدام کنند. برای دریافت گواهی حصر وراثت باید به شورای حل اختلاف آخرین محل اقامت متوفی مراجعه کرد.

مدارک لازم برای تنظیم دادخواست

پس از دریافت گواهی حصر وراثت ورثه برای تنظیم دادخواست مطالبه مهریه به مدارک زیر نیاز دارند:

• عقدنامه یا رونوشت مصدق آن: سند رسمی ازدواج که میزان مهریه در آن قید شده است.
• گواهی فوت: سند رسمی فوت زن.
• شناسنامه و کارت ملی ورثه: برای اثبات هویت و رابطه وراثت.
• گواهی حصر وراثت: که پیش تر توضیح داده شد.
• وکالت نامه (در صورت مراجعه وکیل): اگر ورثه از طریق وکیل اقدام کنند.

مراحل قانونی مطالبه مهریه

1. مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی: ورثه یا وکیل آنها باید با در دست داشتن مدارک لازم به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنند.
2. تنظیم و ثبت دادخواست مطالبه مهریه: دادخواست مطالبه مهریه به طرفیت شوهر (مدیون اصلی مهریه) تنظیم و از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی به دادگاه صالح ارسال می شود.
3. پیگیری پرونده در دادگاه: پس از ثبت دادخواست پرونده به شعبه مربوطه دادگاه خانواده ارجاع داده می شود. دادگاه جلسات رسیدگی را تشکیل داده و پس از بررسی مدارک و اظهارات طرفین رأی مقتضی را صادر می کند.
4. اجرای حکم: در صورت صدور حکم به نفع ورثه حکم برای اجرا به دایره اجرای احکام دادگستری ارسال می شود و ورثه می توانند مهریه را از شوهر مطالبه کنند.

اعسار زوج از پرداخت مهریه

در صورتی که شوهر توانایی مالی لازم برای پرداخت یکجای مهریه را نداشته باشد می تواند درخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه تقدیم کند. دادگاه پس از بررسی وضعیت مالی مرد در صورت احراز اعسار حکم به تقسیط مهریه صادر می کند. این امر به معنای عدم پرداخت مهریه نیست بلکه تنها شیوه پرداخت را تغییر می دهد و مرد موظف است مهریه را به صورت اقساطی به ورثه زن پرداخت نماید.

پاسخ به سوالات و سناریوهای خاص

علاوه بر جنبه های عمومی مسائل خاصی نیز ممکن است در مورد مهریه زن فوت شده مطرح شود که در این بخش به آنها می پردازیم.

مهریه زن در عقد موقت (صیغه) بعد از فوت

در عقد موقت نیز اگر مهریه در زمان عقد تعیین شده باشد این حق مالی با فوت زن از بین نمی رود. ورثه زن متوفی در عقد موقت نیز می توانند مهریه او را از مرد مطالبه کنند. نکته مهم در عقد موقت این است که اگر مهریه در عقد ذکر نشده باشد عقد باطل است و اصلاً مهریه ای وجود نخواهد داشت که قابل مطالبه باشد. همچنین اگر عقد موقت بدون تعیین مهریه واقع شده و نزدیکی صورت نگرفته باشد اساساً مهریه به زن تعلق نمی گیرد.

مهریه مادر فوت شده بعد از فوت پدر

در شرایطی که مادر فوت شده و پس از آن پدر نیز فوت کند فرزندان حق مطالبه مهریه مادرشان را از ترکه پدر دارند. مهریه مادر دینی بر گردن پدر بوده و جزو دیون ممتازه او محسوب می شود که باید قبل از تقسیم ارث پدر بین سایر ورثه (از جمله همسر دوم یا سوم پدر) پرداخت گردد. این مطالبه توسط فرزندان به عنوان ورثه مادر صورت می گیرد و سهم الارث هر فرزند از مهریه مادر از ترکه پدر کسر و به آنان پرداخت می شود.

فوت زن به دلیل خودکشی

خودکشی زن هیچ تأثیری بر حق مهریه او ندارد. مهریه دینی است که به محض عقد بر ذمه مرد قرار می گیرد و نحوه فوت زن (حتی خودکشی) باعث ساقط شدن این دین نمی شود. بنابراین ورثه زن خودکشی کرده نیز می توانند مهریه او را از شوهر مطالبه کنند.

قتل زوجه توسط زوج و تأثیر آن بر مهریه

اگر زوجه توسط زوج به قتل برسد حق مهریه ساقط نمی شود و ورثه زوجه می توانند مهریه را از زوج قاتل مطالبه کنند. اما در این مورد قاتل (شوهر) از ارث مقتول (زوجه) محروم می شود. یعنی سهم الارثی که شوهر از مهریه یا سایر اموال زن متوفی می برد به دلیل قتل به او تعلق نخواهد گرفت و بین سایر ورثه تقسیم می شود. این یک قاعده کلی در قانون ارث است که قاتل از مقتول ارث نمی برد.

آیا خانه یا اموال به نام زن فوت شده شامل مهریه است یا جزو ترکه؟

این یک تفکیک مهم است. مهریه دینی است که مرد به زن بدهکار است. اگر زن در طول زندگی مشترک با اموال خودش (که ممکن است بخشی از آن مهریه ای باشد که قبلاً دریافت کرده است) خانه یا اموال دیگری خریداری کرده و سند آن به نام خودش باشد آن اموال جزو مهریه نیستند بلکه جزو ترکه (ماترک) زن محسوب می شوند. ترکه شامل تمام اموال و حقوق مالی است که متوفی در زمان فوتش مالک آنها بوده است. مهریه ای که هنوز پرداخت نشده جزو حقوق مالی زن است که ورثه می توانند آن را مطالبه کنند. اما اموالی که زن در زمان حیات مالک آنها شده به خودی خود جزو ترکه او محسوب شده و طبق قواعد ارث بین ورثه تقسیم می شود و ارتباط مستقیمی با مهریه (به معنای دینی که مرد بدهکار است) ندارد.

مدت زمان مطالبه مهریه بعد از فوت زن

مطالبه مهریه بعد از فوت زن محدودیت زمانی خاصی ندارد و ورثه می توانند هر زمان پس از فوت زن و اخذ گواهی حصر وراثت برای مطالبه آن اقدام کنند. حق مهریه مشمول مرور زمان نیست. با این حال توصیه می شود برای جلوگیری از پیچیدگی های احتمالی و جمع آوری مدارک در اسرع وقت اقدام شود.

---

نتیجه گیری

مسئله مهریه پس از فوت زن یکی از موضوعات مهم و حساس در حقوق خانواده و ارث است. همانطور که به تفصیل بررسی شد مهریه یک حق مالی قانونی است که با فوت زن ساقط نمی شود بلکه به ورثه قانونی او منتقل می گردد. نحوه تقسیم مهریه میان ورثه بستگی به وجود فرزند و نیز وقوع یا عدم وقوع نزدیکی قبل از فوت دارد. در حال حاضر رویه قضایی غالب برای مهریه وجه رایج زن فوت شده محاسبه آن به نرخ زمان فوت است. همچنین مراحل قانونی مطالبه شامل اخذ گواهی حصر وراثت تنظیم دادخواست و پیگیری در دادگاه است.

با توجه به پیچیدگی های قانونی و حساسیت موضوع به تمامی مخاطبان به ویژه ورثه و شوهر متوفی توصیه می شود قبل از هر اقدامی با یک وکیل متخصص در امور خانواده و ارث مشورت نمایند. مشاوره با وکیل می تواند مسیر قانونی را برای شما روشن تر کرده و از بروز اشتباهات احتمالی جلوگیری کند تا حقوق شما به طور کامل و صحیح استیفا شود.