نحوه مرخصی گرفتن از زندان
نحوه مرخصی گرفتن از زندان
دریافت مرخصی از زندان فرصتی حیاتی برای بازپیوند محکومان با جامعه و خانواده است که تحت شرایط قانونی و با رعایت ضوابط خاصی اعطا می شود. این فرایند که جنبه های حقوقی متعددی دارد نیازمند آگاهی دقیق از قوانین مراحل اداری و مدارک مورد نیاز است تا خانواده ها وکلا و خود زندانیان بتوانند با اثربخشی بیشتری آن را پیگیری کنند.
مرخصی از زندان یکی از ابزارهای مهم در نظام عدالت کیفری برای بازپروری و اصلاح زندانیان است. این سازوکار قانونی نه تنها به حفظ سلامت روان محکومان و تقویت پیوندهای خانوادگی آن ها کمک می کند بلکه زمینه را برای بازگشت تدریجی و موفقیت آمیزشان به جامعه فراهم می آورد. با این حال دستیابی به مرخصی مستلزم رعایت دقیق قوانین و مقررات و آگاهی از شرایط عمومی و اختصاصی مربوط به هر نوع مرخصی است. پیچیدگی های اداری و حقوقی این فرایند لزوم یک راهنمای جامع و تخصصی را ایجاب می کند تا ابهامات موجود کاهش یابد و افراد بتوانند با اطمینان بیشتری اقدامات لازم را انجام دهند.
مبانی قانونی مرخصی زندانیان: بر اساس چه قوانینی؟
اعطای مرخصی به زندانیان در ایران بر اساس اصول و مقررات مشخصی صورت می گیرد که اصلی ترین سند قانونی در این زمینه ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1392 و تبصره های آن است. علاوه بر این ماده آیین نامه های اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور و بخشنامه های سالیانه رئیس قوه قضائیه نیز جزئیات و شرایط اجرایی را تبیین می کنند.
ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری: رکن اصلی مرخصی
این ماده قانونی ستون فقرات اعطای مرخصی به محکومان را تشکیل می دهد و چارچوب کلی آن را مشخص می کند. بر اساس ماده 520 محکومان می توانند در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان مشارکت فعال در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم پس از سپردن تأمین مناسب (مانند وثیقه یا کفالت) ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شوند.
تبصره های این ماده نیز شرایط خاصی را برای انواع دیگر مرخصی در نظر گرفته اند:
- **تبصره 1:** در موارد خاص مانند بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر و همچنین ازدواج فرزندان زندانی می تواند به تشخیص دادستان حداکثر تا پنج روز از مرخصی اضطراری استفاده کند. اگر زندانی قادر به فراهم کردن تأمین نباشد اعزام تحت مراقبت مأموران یک روز در ماه و به مدت ده ساعت بلامانع است.
- **تبصره 2:** اعزام متهمان بازداشت شده به مرخصی تنها به مدت و به شرح مقرر در تبصره فوق و با نظر مرجع صدور قرار جایز است. این بدان معناست که متهمان نیز می توانند تحت شرایط بسیار محدود و با موافقت مقام قضایی از مرخصی تحت مراقبت بهره مند شوند.
- **تبصره 3:** برای زندانیان دارای شاکی خصوصی اگر دادستان یا قاضی اجرای احکام تشخیص دهد که اعطای مرخصی می تواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد زندانی می تواند علاوه بر مرخصی های عادی یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت هفت روز از مرخصی استفاده کند. در صورت پرداخت بخشی از خسارت یا جلب رضایت شاکی این مرخصی یک بار دیگر تا هفت روز قابل تمدید است.
- **تبصره 4:** محکومانی که به موجب قانون مشمول مقررات تعلیق اجرای مجازات نمی شوند (مانند برخی جرایم خاص) پس از تحمل یک سوم از میزان مجازات و با رعایت شرایط عمومی ماده و به تشخیص دادستان می توانند در هر چهار ماه حداکثر پنج روز از مرخصی برخوردار شوند.
- **تبصره 5:** رئیس قوه قضائیه نیز می تواند به مناسبت های ملی و مذهبی علاوه بر سقف تعیین شده قانونی حداکثر دو بار در سال به زندانیان واجد شرایط مرخصی اعطا کند. این بخشنامه ها معمولاً در مناسبت هایی مانند عید نوروز یا دهه فجر صادر می شوند.
- **تبصره 6:** مواردی که شخص باید به موجب مقررات شرعی به طور دائم در زندان باشد (مانند محکومان به قصاص و اعدام که هنوز حکمشان اجرا نشده است) از شمول مقررات این ماده و تبصره های آن خارج است.
آیین نامه ها و بخشنامه های اجرایی
علاوه بر قانون آیین نامه ها و بخشنامه های صادره از سوی سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور و رئیس قوه قضائیه جزئیات بیشتری را در خصوص نحوه اعطای مرخصی امتیازدهی به برنامه های اصلاحی و تربیتی و انطباق وضعیت زندانیان با شرایط تعیین شده ارائه می دهند. پیگیری بخشنامه های سالیانه به ویژه بخشنامه های مناسبتی (مانند بخشنامه مرخصی زندانیان 1404) برای اطلاع از آخرین تغییرات و فرصت های مرخصی از اهمیت بالایی برخوردار است.
آگاهی از ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره های آن برای هرگونه اقدام در زمینه مرخصی زندانیان ضروری است.
شرایط عمومی و اختصاصی اعطای مرخصی به زندانیان
اعطای مرخصی به زندانیان فارغ از نوع آن مستلزم احراز شرایطی است که به دو دسته عمومی و اختصاصی تقسیم می شوند. آشنایی با این شرایط گام نخست در فرایند درخواست و پیگیری مرخصی است.
شرایط عمومی (برای همه انواع مرخصی)
پیش از بررسی شرایط خاص هر نوع مرخصی لازم است زندانی شرایط عمومی زیر را احراز کند:
- **رعایت ضوابط و مقررات زندان:** زندانی باید در طول مدت حبس به طور مستمر و بدون تخلف تمامی قوانین و مقررات داخلی زندان را رعایت کرده باشد. این شامل نظم پذیری احترام به کارکنان و سایر زندانیان و عدم مشارکت در هرگونه فعالیت غیرقانونی است.
- **مشارکت در برنامه های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم:** سیستم زندان ها بر اساس هدف بازپروری برنامه های مختلفی نظیر آموزش های حرفه ای فرهنگی مذهبی و ورزشی ارائه می دهد. مشارکت فعال و مثبت در این برنامه ها و کسب امتیازات تعیین شده از شروط اساسی برای دریافت مرخصی است. این امتیازات نشان دهنده حسن رفتار و تلاش زندانی برای اصلاح خود است.
- **سپردن تأمین مناسب (وثیقه کفالت):** یکی از مهم ترین شرایط برای اطمینان از بازگشت زندانی ارائه تأمین مالی است. این تأمین می تواند به صورت وثیقه (مانند سند مالکیت یا وجه نقد) یا کفالت (معرفی یک فرد معتبر به عنوان کفیل) باشد که میزان آن توسط مقام قضایی تعیین می گردد.
انواع مرخصی و شرایط اختصاصی هر یک
بر اساس قانون انواع مختلفی از مرخصی با شرایط و مدت زمان مشخص وجود دارد:
مرخصی عادی ماهانه
این نوع مرخصی رایج ترین شکل مرخصی است که به زندانیان واجد شرایط اعطا می شود.
- **مدت زمان:** حداکثر سه روز در ماه.
- **معیارها:** برای اخذ این مرخصی زندانی باید شرایط عمومی فوق را به طور کامل رعایت کرده و امتیازات لازم را کسب نماید. معمولاً پس از گذشت مدتی از دوران حبس و تأیید حسن رفتار توسط مسئولین زندان این مرخصی قابل اعطا خواهد بود.
مرخصی اضطراری (بیماری حاد فوت ازدواج)
این مرخصی برای مواجهه با وقایع ناگهانی و غیرمنتظره در خانواده زندانی در نظر گرفته شده است.
- **موارد مجاز:**
- بیماری حاد بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر.
- فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر.
- ازدواج فرزندان زندانی.
- **مدت زمان:** حداکثر پنج روز با تشخیص دادستان مربوطه.
- **تبصره:** در صورتی که زندانی قادر به تأمین وثیقه یا کفالت برای این مرخصی نباشد می تواند تحت مراقبت مأموران یک روز در ماه و به مدت ده ساعت از مرخصی استفاده کند (مرخصی تحت مراقبت). این نوع مرخصی معمولاً برای متهمان بازداشت شده نیز قابل اعطا است.
مرخصی ویژه زندانیان دارای شاکی خصوصی
این مرخصی با هدف ایجاد فرصت برای زندانی جهت جلب رضایت شاکی یا پرداخت خسارت اعطا می شود.
- **هدف:** جلب رضایت شاکی خصوصی یا پرداخت بخشی از خسارت تعیین شده در حکم.
- **مدت زمان:** یک نوبت هفت روزه با امکان تمدید یک بار دیگر به مدت هفت روز در صورت پیشرفت در جلب رضایت یا پرداخت خسارت.
- **شرایط لازم:** تشخیص دادستان یا قاضی اجرای احکام مبنی بر مؤثر بودن مرخصی در جلب رضایت شاکی.
مرخصی محکومان غیرمشمول تعلیق اجرای مجازات
این دسته از محکومان افرادی هستند که به دلیل نوع جرم یا سابقه نمی توانند از تعلیق اجرای مجازات بهره مند شوند.
- **شرط زمانی:** پس از تحمل حداقل یک سوم از مدت زمان مجازات حبس.
- **مدت زمان:** حداکثر پنج روز در هر چهار ماه.
مرخصی مناسبتی (بخشنامه های رئیس قوه قضائیه)
این مرخصی ها به مناسبت های خاص ملی و مذهبی اعطا می شوند و فرصتی برای ارتباط زندانی با جامعه فراهم می کنند.
- **موارد اعطا:** اعیاد ملی و مذهبی نظیر عید نوروز عید فطر یا دهه فجر.
- **مدت زمان:** حداکثر دو بار در سال علاوه بر سقف قانونی مرخصی های دیگر. مدت زمان دقیق توسط بخشنامه مربوطه تعیین می شود.
- **معیارها:** شامل زندانیان واجد شرایطی که در بخشنامه قید شده اند (معمولاً شامل محکومان جرایم خاص نمی شود).
مرخصی متهمان بازداشت شده
متهمان که هنوز حکم قطعی برای آن ها صادر نشده و صرفاً در بازداشت هستند نیز تحت شرایط خاصی می توانند مرخصی بگیرند.
- **شرایط و مدت زمان:** این نوع مرخصی فقط مشابه مرخصی تحت مراقبت و با نظر مرجع صدور قرار (مثلاً بازپرس یا دادیار) جایز است و شامل مرخصی های طولانی مدت نمی شود. هدف اصلی آن مواجهه با شرایط اضطراری شدید است.
نحوه عملی درخواست مرخصی از زندان (گام به گام)
درخواست مرخصی از زندان یک فرآیند اداری و حقوقی است که نیازمند دقت و پیگیری مستمر است. در این بخش به صورت گام به گام به مراحل عملی درخواست مرخصی می پردازیم.
گام 1: احراز شرایط و جمع آوری مدارک اولیه
پیش از هر اقدامی باید اطمینان حاصل کنید که زندانی واجد شرایط دریافت مرخصی است و نوع مرخصی مورد نظر با وضعیت او مطابقت دارد. پس از آن مدارک لازم را جمع آوری کنید:
- **بررسی دقیق نوع مرخصی:** مشخص کنید که زندانی قصد استفاده از کدام نوع مرخصی را دارد (عادی اضطراری شاکی خصوصی مناسبتی) و آیا شرایط اختصاصی آن نوع مرخصی را داراست.
- **فهرست مدارک مورد نیاز:**
- **مدارک هویتی زندانی:** کارت ملی و شناسنامه.
- **مدارک هویتی فرد درخواست کننده:** در صورتی که خانواده زندانی درخواست را پیگیری می کنند (کارت ملی و شناسنامه).
- **اسناد اثبات کننده شرایط اضطراری/ویژه:**
- برای بیماری حاد: گواهی پزشکی معتبر از بیمارستان یا پزشک متخصص.
- برای فوت: گواهی فوت.
- برای ازدواج فرزندان: سند ازدواج یا گواهی از دفتر ثبت ازدواج.
- برای جلب رضایت شاکی: اطلاعات شاکی خصوصی و هرگونه مدرک مربوط به مذاکرات قبلی.
- **اطلاعات تأمین:** مشخصات وثیقه یا کفیل (اعم از سند ملکی حساب بانکی برای وجه نقد یا مدارک هویتی و شغلی کفیل).
- **نامه حسن رفتار:** در صورت نیاز تأییدیه حسن رفتار از زندان (این مورد معمولاً داخلی است و توسط زندان تأمین می شود).
گام 2: تنظیم درخواست کتبی مرخصی
پس از جمع آوری مدارک باید یک درخواست کتبی تنظیم شود. این درخواست معمولاً به دادستان یا قاضی ناظر زندان ارائه می شود.
- **نحوه نگارش درخواست:**
- درخواست باید خطاب به مرجع ذی صلاح (دادستان قاضی اجرای احکام یا قاضی ناظر زندان) باشد.
- مشخصات کامل زندانی (نام نام خانوادگی نام پدر شماره ملی شماره پرونده محل حبس).
- نوع مرخصی درخواستی و ذکر دلایل موجه برای آن (مثلاً نیاز به حضور در مراسم فوت پیگیری درمان جلب رضایت شاکی).
- ذکر مدت زمان درخواستی برای مرخصی.
- تعهد به بازگشت در موعد مقرر و معرفی تأمین کننده (وثیقه گذار یا کفیل).
- تاریخ و امضای درخواست کننده (خود زندانی یا نماینده قانونی او).
- **تکمیل فرم های مربوطه:** در برخی زندان ها ممکن است فرم های استاندارد برای درخواست مرخصی وجود داشته باشد که باید با دقت تکمیل شوند.
گام 3: مراجعه به مراجع ذی صلاح
درخواست مرخصی باید به مراجع قانونی مربوطه ارائه شود:
- **نقش دادستان و قاضی اجرای احکام:** دادستان یا قاضی اجرای احکام نقش کلیدی در بررسی و تأیید درخواست مرخصی دارند. درخواست های اولیه معمولاً به دفتر قاضی ناظر زندان یا قاضی اجرای احکام تحویل داده می شوند.
- **نقش قاضی ناظر زندان:** این قاضی به طور مستقیم بر وضعیت زندانیان نظارت دارد و می تواند در خصوص اعطای مرخصی های عادی یا اضطراری تصمیم گیری کند.
- **روال اداری ارائه درخواست در زندان:** درخواست کتبی و مدارک پیوست باید از طریق واحد مربوطه در زندان (معمولاً واحد مددکاری یا دفتر قاضی ناظر) به جریان انداخته شود. زندانی یا خانواده او (با وکالتنامه رسمی) می توانند این پیگیری را انجام دهند.
گام 4: ارائه تأمین مناسب (وثیقه یا کفالت)
پس از بررسی درخواست و موافقت اولیه با مرخصی نوبت به ارائه تأمین می رسد.
- **توضیح کامل در مورد وثیقه:** وثیقه می تواند شامل سند مالکیت (ملکی یا خودرو) به ارزش تعیین شده توسط مقام قضایی یا وجه نقد باشد که به حساب سپرده دادگستری واریز می شود. ارزش وثیقه باید کافی و قابل قبول برای دادگاه باشد.
- **توضیح کامل در مورد کفالت:** کفالت به معنای معرفی یک فرد معتبر (کفیل) است که متعهد می شود در صورت عدم بازگشت زندانی در موعد مقرر مبلغی معادل وجه الککفاله تعیین شده را به دادگستری بپردازد. کفیل باید دارای فیش حقوقی یا سند ملکی به ارزش کافی باشد تا صلاحیت کفالت او تأیید شود.
- **فرایند تعیین و پذیرش تأمین:** مقام قضایی (معمولاً دادیار ناظر بر زندان یا قاضی اجرای احکام) میزان و نوع تأمین را مشخص می کند. پس از ارائه مدارک مربوط به وثیقه یا کفالت این مدارک توسط کارشناس مربوطه (مثلاً کارشناس رسمی دادگستری برای ارزیابی ملک) بررسی و تأیید می شوند.
گام 5: پیگیری درخواست و دریافت ابلاغیه
فرایند پیگیری درخواست تا صدور ابلاغیه مرخصی از اهمیت بالایی برخوردار است.
- **نکات مهم در پیگیری مستمر:** لازم است خانواده زندانی یا وکیل وی به طور منظم وضعیت درخواست را از طریق مراجع قضایی مربوطه (دادستانی شعبه اجرای احکام دفتر قاضی ناظر زندان) پیگیری کنند.
- **دریافت ابلاغیه:** پس از تأیید نهایی ابلاغیه مرخصی صادر شده و به زندان ابلاغ می شود. زندانی بر اساس این ابلاغیه می تواند از مرخصی استفاده کند.
- **مسئولیت بازگشت به موقع:** زندانی و تأمین کننده او (وثیقه گذار یا کفیل) مسئولیت دارند که زندانی در زمان تعیین شده به زندان بازگردد. عدم بازگشت به موقع عواقب حقوقی جدی در پی خواهد داشت.
تأمین مناسب: وثیقه و کفالت در مرخصی زندانی
تأمین مناسب اعم از وثیقه یا کفالت یکی از ارکان اصلی در فرایند اعطای مرخصی به زندانیان است. این ضمانت اطمینان بخش مقامات قضایی برای بازگشت به موقع زندانی به زندان پس از پایان مدت مرخصی است.
تعریف وثیقه و کفالت و تفاوت های کلیدی آن ها
- وثیقه: مالی است که به عنوان تضمین آزادی موقت متهم یا محکوم در اختیار دادگاه قرار می گیرد. این مال می تواند به صورت وجه نقد ضمانت نامه بانکی یا سند مال غیرمنقول (ملک) باشد. ارزش وثیقه باید برابر یا بیشتر از مبلغی باشد که مقام قضایی تعیین می کند. در صورت عدم بازگشت زندانی وثیقه به نفع دولت ضبط خواهد شد.
- کفالت: در کفالت فردی معتبر (کفیل) به صورت کتبی متعهد می شود که در صورت عدم حضور زندانی در زمان مقرر وی را به دادگاه یا زندان تحویل دهد. اگر کفیل نتواند زندانی را تحویل دهد باید مبلغ تعیین شده توسط مقام قضایی (وجه الکفاله) را بپردازد. کفیل معمولاً با ارائه فیش حقوقی یا سند مالکیتی که ارزش آن معادل وجه الکفاله باشد صلاحیت خود را اثبات می کند.
تفاوت کلیدی: وثیقه خود مال است که به عنوان ضمانت به دادگاه سپرده می شود در حالی که کفالت تعهدی شخصی از سوی یک فرد معتبر برای حضور زندانی است. در وثیقه مال توقیف می شود اما در کفالت فرد متعهد می شود و در صورت نقض تعهد مال او (به میزان وجه الکفاله) از او گرفته می شود.
میزان و نوع تأمین لازم
میزان و نوع تأمین (وثیقه یا کفالت) توسط مرجع قضایی صادرکننده دستور مرخصی تعیین می شود. این مبلغ بر اساس نوع جرم سابقه محکومیت مدت زمان باقیمانده حبس و تشخیص قاضی متفاوت خواهد بود. در مواردی ممکن است مقام قضایی نوع خاصی از تأمین (مثلاً فقط وثیقه ملکی) را ضروری بداند.
مسئولیت کفیل و وثیقه گذار
کفیل و وثیقه گذار در طول مدت مرخصی و پس از آن مسئولیت سنگینی بر عهده دارند:
- **مسئولیت وثیقه گذار:** وثیقه گذار باید اطمینان حاصل کند که زندانی در پایان مدت مرخصی به زندان بازمی گردد. در غیر این صورت وثیقه او (ملک یا وجه نقد) توسط دادگاه ضبط خواهد شد.
- **مسئولیت کفیل:** کفیل نیز متعهد به معرفی زندانی در موعد مقرر است. در صورت عدم حضور زندانی کفیل مکلف است او را به مراجع قضایی تحویل دهد. در صورت عدم توانایی در این امر به دستور دادگاه باید وجه الکفاله را بپردازد.
نکات حقوقی مهم برای کفیلان و وثیقه گذاران
افرادی که قصد کفالت یا وثیقه گذاری برای زندانی را دارند باید به نکات زیر توجه کنند:
- **تمدید مرخصی در تعهد:** اگر قرار است مرخصی تمدید شود لازم است که کفیل یا وثیقه گذار نیز از تمدید آن مطلع شده و موافقت خود را اعلام کنند. در تعهدنامه کفالت اشاره به بحث تمدید مرخصی برای دفع هرگونه ابهام و مشخص شدن حدود مسئولیت مناسب است.
- **اطمینان از توانایی مالی:** کفیل باید از توانایی مالی کافی برای پرداخت وجه الکفاله در صورت لزوم برخوردار باشد.
- **آگاهی از عواقب:** کفیلان و وثیقه گذاران باید به طور کامل از عواقب عدم بازگشت زندانی و مسئولیت های قانونی خود آگاه باشند.
به طور کلی تأمین مناسب یک اهرم قانونی برای تضمین اجرای عدالت و حفظ نظم است و انتخاب آن باید با آگاهی کامل از جوانب حقوقی و مالی آن صورت گیرد.
به چه محکومانی مرخصی تعلق نمی گیرد؟ (موارد منع قانونی)
با وجود تسهیلات قانونی برای اعطای مرخصی برخی از محکومان به دلیل نوع جرم ارتکابی سابقه کیفری یا وضعیت خاص پرونده از شمول مقررات مرخصی خارج هستند. این موارد با هدف حفظ امنیت جامعه و پیشگیری از تکرار جرایم خطرناک در قانون و آیین نامه ها پیش بینی شده اند.
محکومان به قصاص و اعدام
بر اساس تبصره 6 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری افرادی که به موجب مقررات شرعی باید به طور دائم در زندان باشند از شمول مقررات مربوط به مرخصی خارج هستند. این دسته شامل محکومان به قصاص و اعدام می شود زیرا حکم آن ها هنوز به مرحله اجرا نرسیده و حضور دائم در زندان برای تضمین اجرای حکم و جلوگیری از فرار ضروری است. البته این تبصره تا زمانی که حکم قطعی نشده و یا مورد عفو قرار نگرفته ساری و جاری است.
محکومان جرایم خاص
برخی از جرایم به دلیل ماهیت خطرناک اخلال در نظم عمومی و تأثیرات منفی گسترده بر جامعه به گونه ای طبقه بندی شده اند که محکومان آن ها از امتیاز مرخصی محروم می مانند. این جرایم معمولاً شامل موارد زیر هستند:
- سرقت مسلحانه کیف زنی.
- جاسوسی اقدام علیه امنیت کشور.
- آدم ربایی جرایم باندی و سازمان یافته.
- تجاوز به عنف دایر کردن مراکز فساد و فحشا.
- اسیدپاشی اخلال در نظام اقتصادی.
- قاچاق مسلحانه یا عمده مواد مخدر و روان گردان ها (مقادیر عمده و مسلحانه).
این فهرست ممکن است در بخشنامه ها و دستورالعمل های سالیانه قوه قضائیه با توجه به اولویت های مبارزه با جرایم دستخوش تغییراتی شود.
محکومان دارای سابقه مکرر
زندانیانی که دارای سابقه مکرر ارتکاب جرم هستند به ویژه اگر سه فقره سابقه محکومیت به ارتکاب همان جرم را داشته باشند از امتیاز مرخصی محروم می شوند. این مقررات با هدف جلوگیری از تکرار جرم توسط مجرمان حرفه ای و خطرناک وضع شده است.
زندانیانی که به شرارت مشهورند
این دسته شامل زندانیانی می شود که به دلیل رفتار خشونت آمیز درگیری های مکرر در زندان یا سابقه شرارت و ناامنی در جامعه از سوی مسئولین زندان و مراجع قضایی به عنوان افراد شرور و مخل شناخته شده اند. تشخیص این مورد معمولاً بر عهده مسئولین زندان و تأیید مراجع قضایی ذی صلاح است.
لازم به ذکر است که این موارد عمومی بوده و جزئیات دقیق و استثنائات احتمالی (مثلاً در شرایط خاص انسانی) ممکن است در بخشنامه ها و دستورالعمل های جدیدتر قوه قضائیه یا با تشخیص خاص مقام قضایی تغییر کند. لذا همواره توصیه می شود برای اطلاع از آخرین وضعیت و شرایط با وکیل متخصص مشورت شود.
عواقب عدم بازگشت به موقع از مرخصی
بازگشت به موقع از مرخصی یک تعهد قانونی و اخلاقی برای زندانی و همچنین وظیفه کفیل یا وثیقه گذار است. عدم رعایت این تعهد می تواند عواقب حقوقی جدی و تبعات منفی متعددی برای زندانی و خانواده او به همراه داشته باشد.
مجازات های قانونی برای تأخیر یا عدم بازگشت
زندانی که در موعد مقرر از مرخصی به زندان بازنگردد مرتکب جرمی جدید تحت عنوان «فرار از زندان» یا «تأخیر در بازگشت از مرخصی» شده است. این جرم مجازات های خاص خود را در پی دارد که می تواند شامل موارد زیر باشد:
- **افزایش مدت حبس:** ممکن است به مدت حبس اصلی زندانی مدت زمان دیگری اضافه شود.
- **محرومیت از امتیازات آتی:** زندانی برای مدت طولانی یا به طور دائم از دریافت هرگونه مرخصی آزادی مشروط یا سایر تسهیلات رفاهی و بازپروری محروم خواهد شد.
- **تحت تعقیب قرار گرفتن:** در صورت عدم بازگشت زندانی به عنوان متهم فراری تحت تعقیب نیروهای انتظامی قرار گرفته و پس از دستگیری علاوه بر اتمام دوران حبس قبلی برای جرم جدید نیز محاکمه می شود.
فرایند ضبط وثیقه یا وجه الکفاله
یکی از مهم ترین عواقب عدم بازگشت ضبط تأمین مالی است که به دادگاه سپرده شده بود:
- **اعلام غیبت:** به محض پایان مهلت مرخصی و عدم بازگشت زندانی مسئولین زندان غیبت او را به مراجع قضایی اعلام می کنند.
- **اخطار به کفیل/وثیقه گذار:** بر اساس ماده 230 قانون آیین دادرسی کیفری (و مواد مشابه در قوانین دیگر) مقام قضایی به کفیل یا وثیقه گذار اخطار می دهد تا ظرف مدت معینی (معمولاً 10 یا 20 روز) زندانی را به دادگاه یا زندان معرفی کند.
- **صدور قرار ضبط:** اگر پس از اتمام مهلت اخطار زندانی معرفی نشود مقام قضایی قرار ضبط وثیقه یا وجه الکفاله را صادر می کند.
- **اجرای قرار ضبط:** در مورد وثیقه ملکی سند به نام دولت ضبط و ملک از طریق مزایده فروخته می شود. در مورد وجه نقد مبلغ از حساب سپرده دادگستری برداشت می گردد. در مورد کفالت اموال کفیل به میزان وجه الککفاله توقیف و به نفع دولت ضبط می شود.
- **پرداخت محکوم به:** در برخی موارد اگر زندانی محکومیت مالی یا خسارت ناشی از جرم داشته باشد مبلغ ضبط شده می تواند برای پرداخت این محکوم به مورد استفاده قرار گیرد.
محرومیت از امتیازات آتی مرخصی
حتی اگر زندانی پس از تأخیر خود به زندان بازگردد یا توسط مأموران دستگیر شود سابقه عدم بازگشت به موقع در پرونده او ثبت خواهد شد. این سابقه شانس او را برای استفاده مجدد از مرخصی یا آزادی مشروط به شدت کاهش می دهد زیرا نشان دهنده عدم رعایت قوانین و نقض اعتماد است.
تأثیر بر پرونده و امکان آزادی مشروط
عدم بازگشت به موقع از مرخصی نه تنها منجر به تشکیل پرونده جدید برای فرار از زندان می شود بلکه تأثیر منفی مستقیمی بر پرونده اصلی زندانی نیز دارد. قضات در هنگام بررسی درخواست هایی مانند آزادی مشروط یا عفو به سوابق حسن رفتار و رعایت مقررات توجه می کنند. نقض تعهد مرخصی به طور جدی به این سابقه خدشه وارد کرده و امکان برخورداری از تسهیلات آتی را از بین می برد.
بنابراین رعایت دقیق زمان بندی و بازگشت به موقع از مرخصی نه تنها برای جلوگیری از مشکلات حقوقی جدید ضروری است بلکه به حفظ اعتبار زندانی و امکان بهره مندی او از فرصت های بازپروری در آینده نیز کمک می کند.
سوالات متداول
آیا متهمان بازداشت شده هم می توانند مرخصی بگیرند؟
بله بر اساس تبصره 2 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری متهمان بازداشت شده نیز می توانند مرخصی بگیرند. اما این مرخصی صرفاً به مدت و به شرح مقرر در تبصره 1 همان ماده (یعنی مشابه مرخصی تحت مراقبت ماموران یک روز در ماه و به مدت ده ساعت) و با نظر مرجع صدور قرار (مثلاً بازپرس یا دادیار) جایز است. این بدان معناست که مرخصی های طولانی مدت یا بدون مراقبت برای متهمان بازداشتی امکان پذیر نیست و فقط در شرایط اضطراری خاص انسانی و با موافقت مقام قضایی امکان پذیر است.
چگونه می توانم از وضعیت درخواست مرخصی عزیزم مطلع شوم؟
برای پیگیری وضعیت درخواست مرخصی می توانید به یکی از روش های زیر اقدام کنید:
- **مراجعه به واحد مددکاری زندان:** این واحد مسئول پیگیری امور رفاهی و اجتماعی زندانیان است و می تواند اطلاعات اولیه را ارائه دهد.
- **مراجعه به دفتر قاضی ناظر زندان:** قاضی ناظر زندان مرجع اصلی تصمیم گیرنده در خصوص مرخصی ها است و می توان از طریق دفتر ایشان یا دادیار ناظر از روند پرونده مطلع شد.
- **مراجعه به شعبه اجرای احکام:** اگر پرونده در مرحله اجرای حکم باشد شعبه اجرای احکام دادسرا می تواند اطلاعات مربوط به وضعیت مرخصی را ارائه کند.
- **وکیل:** بهترین و موثرترین راه اعطای وکالت به یک وکیل حقوقی متخصص است که می تواند به صورت مستقیم و با دسترسی به پرونده وضعیت درخواست را پیگیری کرده و اطلاعات دقیق را به شما منتقل کند.
آیا مرخصی زندانی قابل تمدید است؟ در چه شرایطی؟
بله مرخصی زندانی در برخی موارد و تحت شرایط خاص قابل تمدید است. مهم ترین مورد تمدید مرخصی مربوط به محکومانی است که دارای شاکی خصوصی هستند و مرخصی با هدف جلب رضایت شاکی اعطا شده است. بر اساس تبصره 3 ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری اگر زندانی بتواند بخشی از خسارت شاکی را پرداخت یا رضایت او را جلب کند این مرخصی (که یک نوبت هفت روزه بود) فقط برای یک بار دیگر به مدت هفت روز قابل تمدید است. تمدید مرخصی های عادی یا اضطراری نیز با تشخیص مقام قضایی و در شرایط بسیار خاص و موجه (مانند ادامه بیماری حاد) ممکن است اما این موارد نادرتر هستند و نیازمند دلایل بسیار قوی و موافقت مجدد مقام ذی صلاح هستند.
تفاوت مرخصی و آزادی مشروط چیست؟
مرخصی و آزادی مشروط دو مفهوم حقوقی متفاوت در نظام کیفری هستند اگرچه هر دو به معنای خروج موقت یا دائم از زندان پیش از اتمام کامل حبس هستند:
- **مرخصی:**
- **ماهیت:** یک خروج موقت از زندان برای مدت زمان محدود و مشخص (مثلاً 3 روز در ماه 7 روز برای شاکی خصوصی).
- **هدف:** حفظ پیوندهای خانوادگی حضور در مراسم خاص (فوت ازدواج) پیگیری درمان یا تلاش برای جلب رضایت شاکی.
- **شرایط:** نیاز به تأمین مناسب (وثیقه/کفالت) و بازگشت حتمی به زندان پس از پایان مدت.
- **مدت زمان حبس:** می تواند در طول دوران حبس (پس از تحمل بخشی از آن) اعطا شود.
- **آزادی مشروط:**
- **ماهیت:** یک خروج مشروط و دائم از زندان پیش از اتمام کامل حبس اما با رعایت شرایط خاص.
- **هدف:** تشویق به اصلاح رفتار و بازپروری زندانیان پس از تحمل بخش عمده ای از مجازات.
- **شرایط:** معمولاً پس از تحمل نیمی یا دو سوم مجازات احراز حسن رفتار در زندان عدم سابقه کیفری موثر و تعهد به رعایت شرایطی که دادگاه تعیین می کند (مانند عدم ارتکاب جرم جدید پرداخت خسارت).
- **بازگشت:** در صورت نقض شرایط آزادی مشروط زندانی مجدداً به زندان بازگردانده می شود تا ادامه دوران حبس خود را طی کند.
- **تضمین:** معمولاً نیاز به تأمین مالی ندارد اما متضمن تعهدات و نظارت قضایی است.
به طور خلاصه مرخصی موقتی و با بازگشت قطعی همراه است در حالی که آزادی مشروط خروجی نسبتاً دائمی با رعایت شروط مشخص است و هدف اصلی آن پایان دادن به دوران حبس در صورت احراز شرایط اصلاح و بازپروری است.
نقش وکیل در فرایند اخذ مرخصی چیست؟
نقش وکیل در فرایند اخذ مرخصی از زندان بسیار حائز اهمیت و کلیدی است. یک وکیل متخصص می تواند:
- **مشاوره تخصصی:** ارائه مشاوره دقیق حقوقی در مورد شرایط قانونی مرخصی انواع آن و انطباق وضعیت زندانی با این شرایط.
- **تهیه و تنظیم درخواست:** نگارش حرفه ای و مستدل درخواست کتبی مرخصی و پیوست کردن مدارک لازم.
- **پیگیری اداری و قضایی:** پیگیری مستمر پرونده در مراجع مختلف (زندان دادسرا اجرای احکام) و تسریع در روند بررسی درخواست.
- **تعامل با مقامات:** برقراری ارتباط موثر با قاضی ناظر زندان دادستان و سایر مقامات قضایی برای توضیح شرایط و ارائه دلایل موجه.
- **رفع ابهامات:** پاسخگویی به ابهامات احتمالی وکلای پرونده و ارائه توضیحات لازم برای تسریع در تصمیم گیری.
- **مشاوره در مورد تأمین:** راهنمایی در خصوص نوع و میزان تأمین مناسب (وثیقه یا کفالت) و کمک به ارائه آن.
- **دفاع در صورت عدم بازگشت:** در صورت عدم بازگشت به موقع زندانی وکیل می تواند در مراحل قانونی بعدی از حقوق او دفاع کرده و تلاش کند تا عواقب را به حداقل برساند.
حضور وکیل به دلیل آشنایی عمیق با قوانین و رویه های قضایی می تواند شانس موفقیت در اخذ مرخصی را به طور قابل توجهی افزایش دهد و از اتلاف وقت و سردرگمی خانواده ها جلوگیری کند.
نتیجه گیری
مرخصی از زندان یک امتیاز قانونی و انسانی است که با هدف حمایت از فرایند اصلاح و بازپروری زندانیان و حفظ ارتباط آن ها با جامعه و خانواده اعطا می شود. همانطور که تشریح شد نحوه مرخصی گرفتن از زندان یک فرآیند پیچیده و چندوجهی است که مستلزم آگاهی کامل از قوانین و مقررات به ویژه ماده 520 قانون آیین دادرسی کیفری و تبصره های آن آیین نامه های اجرایی و بخشنامه های سالیانه است.
احراز شرایط عمومی (حسن رفتار مشارکت در برنامه های اصلاحی و ارائه تأمین مناسب) و شرایط اختصاصی مربوط به هر نوع مرخصی (عادی اضطراری شاکی خصوصی مناسبتی متهمان بازداشتی) گام های اولیه و ضروری هستند. پس از آن تنظیم درخواست کتبی دقیق جمع آوری مدارک لازم مراجعه به مراجع ذی صلاح نظیر دادستان و قاضی ناظر زندان و پیگیری مستمر از اهمیت بالایی برخوردار است.
مسئولیت تأمین کنندگان (وثیقه گذار و کفیل) و عواقب عدم بازگشت به موقع از مرخصی نکات حیاتی هستند که باید به دقت مورد توجه قرار گیرند تا از بروز مشکلات حقوقی و مالی بعدی جلوگیری شود. در نهایت به دلیل پیچیدگی های حقوقی این فرآیند و ضرورت رعایت جزئیات اکیداً توصیه می شود که خانواده ها و خود زندانیان از مشاوره حقوقی تخصصی وکلای مجرب بهره مند شوند. این اقدام نه تنها روند را تسهیل می کند بلکه شانس موفقیت در اخذ مرخصی را نیز به میزان قابل توجهی افزایش می دهد و به حفظ حقوق و منافع تمامی ذی نفعان کمک شایانی می نماید.