تشنج چیست؟

تشنج که از فعالیت الکتریکی غیرطبیعی و ناگهانی مغز نشأت می گیرد به بروز موقت تغییراتی در هوشیاری حرکت رفتار یا احساسات منجر می شود. این رویداد عصبی می تواند کوتاه یا طولانی باشد و تشخیص دقیق آن برای افتراق از سایر شرایط مشابه و مدیریت صحیح از اهمیت بالایی برخوردار است.

درک جامع تشنج نیازمند آشنایی با ابعاد مختلف آن است؛ از تعریف و تفاوت های آن با صرع گرفته تا انواع گوناگون علائم بالینی علل زمینه ای روش های تشخیصی و راهکارهای درمانی. این مقاله به بررسی تفصیلی هر یک از این جنبه ها خواهد پرداخت تا درک عمیق تر و جامع تری از این پدیده نورولوژیک ارائه دهد. با مطالعه دقیق این مطلب قادر خواهید بود تشنج را بهتر شناخته و در صورت مواجهه با آن اقدامات صحیح و به موقع را انجام دهید.

تشنج چیست؟ تعریفی جامع و دقیق

تشنج یک پدیده پیچیده نوروفیزیولوژیک است که حاصل فعالیت الکتریکی بیش از حد و نامنظم گروهی از سلول های عصبی (نورون ها) در مغز است. این تخلیه های الکتریکی غیرطبیعی منجر به اختلال موقت در عملکرد طبیعی مغز شده و می تواند به اشکال مختلفی در بدن بروز یابد. این رویداد موقت ممکن است در قالب تغییراتی در سطح هوشیاری کنترل حرکتی حواس عواطف یا رفتار خود را نشان دهد.

مغز انسان شبکه ای پیچیده از نورون هاست که از طریق سیگنال های الکتریکی و شیمیایی با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. در شرایط عادی این سیگنال ها به صورت منظم و هماهنگ منتقل می شوند. اما در زمان تشنج این هماهنگی برهم خورده و مجموعه ای از نورون ها به صورت همزمان و خارج از کنترل شروع به شلیک سیگنال های الکتریکی می کنند. این طوفان الکتریکی موقت بسته به ناحیه ای از مغز که درگیر می شود علائم متفاوتی ایجاد می کند.

تفاوت تشنج با صرع: آیا هر تشنج به معنی صرع است؟

یکی از رایج ترین ابهامات در مورد تشنج تفاوت آن با صرع است. بسیاری اوقات این دو اصطلاح به جای یکدیگر به کار می روند در حالی که از منظر پزشکی تمایز اساسی بین آن ها وجود دارد. تشنج در واقع یک رویداد یا یک حمله است که می تواند یک بار اتفاق بیفتد و هرگز تکرار نشود. علل مختلفی حتی در افراد سالم می تواند منجر به یک حمله تشنجی شود نظیر تب بالا افت قند خون شدید مسمومیت یا حتی کمبود خواب شدید.

در مقابل صرع یک بیماری مزمن عصبی است که با تشنج های مکرر و بدون دلیل آشکار و قابل شناسایی مشخص می شود. به عبارت دیگر فرد مبتلا به صرع مستعد بروز تشنج های خودبه خودی است. تشخیص صرع معمولاً پس از حداقل دو حمله تشنجی غیرقابل توجیه و بررسی های تشخیصی جامع صورت می گیرد. بنابراین هر فردی که یک بار تشنج را تجربه می کند لزوماً به صرع مبتلا نیست اما هر فرد مبتلا به صرع تشنج را به عنوان علامت اصلی بیماری خود تجربه می کند.

ویژگی	تشنج	صرع
تعریف	یک رویداد موقت ناشی از فعالیت الکتریکی غیرطبیعی مغز	یک بیماری مزمن عصبی با تشنج های مکرر و بدون علت آشکار
شیوع	ممکن است در هر فردی (به دلایل مختلف) رخ دهد	حدود ۱-۳٪ جمعیت را درگیر می کند
علت	محدود به یک رویداد خاص (تب قند خون پایین ضربه مغزی)	اختلال مزمن در فعالیت مغزی ژنتیکی ساختاری یا متابولیکی
تشخیص	بر اساس مشاهده حمله و بررسی علت زمینه ای	تشخیص پس از حداقل دو تشنج بدون علت واضح و بررسی های تکمیلی
درمان	گاهی نیازی به درمان دارویی طولانی مدت ندارد درمان علت زمینه ای	معمولاً نیازمند دارو درمانی طولانی مدت ضد تشنج

مدت زمان معمول تشنج و اهمیت آن

مدت زمان تشنج نقش حیاتی در تعیین شدت و نیاز به مداخله پزشکی دارد. اغلب تشنج ها بین ۳۰ ثانیه تا ۲ دقیقه به طول می انجامند. این بازه زمانی به خصوص در تشنج های تونیک-کلونیک برای کادر درمانی و اطرافیان فرد اهمیت زیادی دارد؛ زیرا تشنج های طولانی تر از این مدت می توانند خطرناک باشند.

اگر یک تشنج بیش از ۵ دقیقه به طول انجامد یا فرد بدون بازگشت کامل هوشیاری دچار تشنج های مکرر شود وضعیت به عنوان استاتوس اپیلپتیکوس (Status Epilepticus) تعریف می شود که یک اورژانس پزشکی محسوب می گردد. در چنین حالتی نیاز به مداخله فوری پزشکی برای قطع تشنج وجود دارد زیرا تشنج های طولانی مدت می توانند منجر به آسیب های مغزی پایدار یا حتی مرگ شوند. بنابراین ثبت دقیق زمان شروع و پایان تشنج توسط اطرافیان اطلاعات بسیار مهمی را برای پزشکان فراهم می آورد.

انواع تشنج: طبقه بندی کامل بر اساس منشأ و علائم

تشنج ها با توجه به محل شروع فعالیت الکتریکی غیرطبیعی در مغز و چگونگی تأثیر آن بر هوشیاری و حرکت به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. درک این طبقه بندی برای تشخیص دقیق و انتخاب رویکرد درمانی مناسب حیاتی است. طبقه بندی بین المللی تشنج ها که توسط لیگ بین المللی مبارزه با صرع (ILAE) ارائه شده است تشنج ها را به سه دسته اصلی تقسیم می کند: تشنج های با شروع کانونی با شروع گسترده و با شروع نامشخص.

طبقه بندی کلی تشنج ها

1. تشنج با شروع کانونی (Focal Onset Seizures): این تشنج ها از یک ناحیه خاص و محدود در یک نیم کره مغز آغاز می شوند. علائم آن ها بستگی به عملکرد ناحیه درگیر مغز دارد و می تواند شامل حرکات غیرارادی تغییرات حسی عواطف یا افکار خاص باشد.
2. تشنج با شروع گسترده (Generalized Onset Seizures): این تشنج ها به صورت همزمان در هر دو نیم کره مغز آغاز می شوند و معمولاً بر هوشیاری فرد تأثیر می گذارند. علائم آن ها اغلب شامل از دست دادن هوشیاری و حرکات دوطرفه در بدن است.
3. تشنج با شروع ناشناخته (Unknown Onset Seizures): در مواردی که نمی توان به طور دقیق محل شروع تشنج را تعیین کرد (مثلاً به دلیل عدم وجود شاهد در زمان حمله یا محدودیت های تشخیصی اولیه) تشنج در این دسته قرار می گیرد. با اطلاعات بیشتر ممکن است به یکی از دو دسته فوق منتقل شود.

تشنج های کانونی یا فوکال (Partial/Focal Seizures)

تشنج های کانونی که پیش تر به آن ها تشنج های جزئی نیز گفته می شد از یک نقطه یا شبکه خاص در یکی از نیم کره های مغز نشأت می گیرند. این تشنج ها خود به دو زیرمجموعه اصلی تقسیم می شوند که تفاوت آن ها در میزان تأثیر بر هوشیاری فرد است:

تشنج کانونی ساده (Simple Focal Seizures)

در این نوع تشنج هوشیاری فرد کاملاً حفظ می شود. بیمار از آنچه در حال وقوع است آگاه است و می تواند جزئیات حمله را پس از پایان آن به خاطر بیاورد. علائم بستگی به ناحیه درگیر در مغز دارد و می تواند شامل موارد زیر باشد:

• علائم حرکتی: پرش های عضلانی یا گرفتگی در یک سمت بدن یک اندام یا حتی یک گروه کوچک از عضلات (مانند عضلات صورت). این حرکات ممکن است به صورت تکراری و ریتمیک باشند.
• علائم حسی: احساسات غیرعادی مانند گزگز بی حسی درد دیدن نورهای چشمک زن شنیدن صداهای غیرواقعی بویایی یا چشایی عجیب.
• علائم خودکار (Autonomic): تغییرات در عملکرد دستگاه عصبی خودمختار مانند تعریق گرگرفتگی افزایش ضربان قلب حالت تهوع یا احساس ناراحتی در شکم.
• علائم روانشناختی: احساسات ناگهانی ترس اضطراب دژاوو (Deja Vu) یا جامه وو (Jamais Vu).

تشنج کانونی پیچیده (Complex Focal Seizures)

در این نوع تشنج هوشیاری فرد تغییر می کند یا به طور کامل از دست می رود. بیمار ممکن است گیج یا بی هدف به نظر برسد و پس از تشنج معمولاً اتفاقات را به یاد نمی آورد یا خاطرات مبهمی دارد. علائم این نوع تشنج شامل:

• خیره شدن به یک نقطه و عدم پاسخگویی به محیط اطراف.
• انجام حرکات تکراری و بی هدف (اتوماتیسم) مانند ملچ ملوچ کردن جویدن لباس کندن قدم زدن بی هدف یا تکرار کلمات و جملات.
• گیجی سردرگمی و خستگی پس از حمله که ممکن است تا چند دقیقه یا حتی ساعت ها طول بکشد.

تشنج کانونی ثانویه گسترده شونده

این نوع تشنج ابتدا به صورت کانونی (ساده یا پیچیده) آغاز می شود اما سپس فعالیت الکتریکی غیرطبیعی به سرعت به هر دو نیم کره مغز گسترش می یابد و تبدیل به یک تشنج گسترده (معمولاً تونیک-کلونیک) می شود. در این موارد فرد ابتدا علائم کانونی را تجربه می کند و سپس به سرعت هوشیاری خود را از دست داده و دچار حرکات تمام بدن می شود.

تشنج های گسترده یا جنرالیزه (Generalized Seizures)

این تشنج ها به طور همزمان هر دو نیم کره مغز را درگیر می کنند و اغلب با از دست دادن کامل هوشیاری همراه هستند. انواع مختلفی از تشنج های گسترده وجود دارد:

تشنج تونیک-کلونیک (Grand Mal)

این شناخته شده ترین و دراماتیک ترین نوع تشنج است که پیش تر به آن صرع بزرگ می گفتند. دارای دو مرحله اصلی است:

• فاز تونیک: در این مرحله عضلات بدن ناگهان سفت می شوند و فرد به زمین می افتد. بازوها و پاها به سمت بیرون کشیده می شوند سر به عقب خم می شود و ممکن است فرد فریاد بزند. تنفس ممکن است متوقف شود و صورت کبود گردد. این فاز معمولاً کمتر از یک دقیقه طول می کشد.
• فاز کلونیک: پس از فاز تونیک عضلات شروع به پرش های ریتمیک و شدید می کنند. این حرکات شامل تکان های شدید در دست ها پاها و سر است. ممکن است فرد زبان خود را گاز بگیرد و کف از دهانش خارج شود (گاهی خونی). کنترل مثانه یا روده نیز ممکن است از دست برود. این فاز معمولاً ۱ تا ۳ دقیقه طول می کشد.

پس از پایان تشنج فرد وارد فاز پساتشنج (Post-Ictal) می شود که شامل گیجی خستگی شدید خواب آلودگی و سردرد است.

تشنج ابسنس یا کوچک (Absence/Petit Mal)

این تشنج ها بیشتر در کودکان شایع هستند و معمولاً بسیار کوتاه (چند ثانیه) به طول می انجامند. علائم آن اغلب شامل خیره شدن به یک نقطه پلک زدن سریع یا حرکات خفیف دهان است. فرد هوشیاری خود را برای مدت کوتاهی از دست می دهد و ممکن است ناگهان فعالیت خود را متوقف کند و دوباره ادامه دهد بدون اینکه اتفاقی را به خاطر بیاورد. این تشنج ها می توانند چندین بار در روز رخ دهند.

تشنج تونیک (Tonic Seizures)

این نوع تشنج با سفت شدن ناگهانی و عمومی عضلات بدن (به ویژه تنه دست ها و پاها) مشخص می شود. معمولاً کمتر از ۲۰ ثانیه طول می کشد و می تواند باعث افتادن فرد شود به خصوص اگر در حالت ایستاده باشد.

تشنج کلونیک (Clonic Seizures)

تشنج کلونیک به صورت پرش های ریتمیک و مکرر عضلانی در یک یا چند قسمت از بدن بروز می کند. این پرش ها ممکن است در دست ها پاها صورت یا گردن دیده شوند و معمولاً با از دست دادن هوشیاری همراه است.

تشنج میوکلونیک (Myoclonic Seizures)

این تشنج ها شامل پرش های ناگهانی کوتاه و شوک مانند در یک گروه عضلانی یا کل بدن هستند. فرد ممکن است حس کند که ناگهان یک تکان خورده است. این پرش ها بسیار کوتاه هستند و هوشیاری معمولاً حفظ می شود. اغلب صبح ها اتفاق می افتند.

تشنج آتونیک (Atonic/Drop Attack Seizures)

در این نوع تشنج فرد به طور ناگهانی تون عضلانی خود را از دست می دهد و شل می شود. این از دست دادن ناگهانی قدرت عضلانی می تواند باعث افتادن فرد به زمین شود (به همین دلیل به آن حمله سقوط نیز می گویند). این تشنج ها بسیار کوتاه (معمولاً کمتر از ۱۵ ثانیه) هستند و خطر آسیب به سر در آن ها بالا است.

سایر انواع تشنج ها و شرایط مشابه

تشنج با شروع ناشناخته

گاهی اوقات پزشکان نمی توانند به طور دقیق تعیین کنند که تشنج از کدام ناحیه مغز آغاز شده است به خصوص اگر فرد در هنگام حمله تنها بوده باشد یا علائم بسیار مبهم باشند. در این موارد تشنج به عنوان با شروع ناشناخته طبقه بندی می شود. با اطلاعات بیشتر از طریق نوار مغز یا فیلم برداری ممکن است این تشنج ها به دسته های کانونی یا گسترده منتقل شوند.

تشنج عصبی یا حملات روان زاد غیر صرعی (PNES)

حملات روان زاد غیرصرعی (Psychogenic Non-Epileptic Seizures – PNES) ظاهری شبیه به تشنج های صرعی دارند اما منشأ آن ها اختلال در فعالیت الکتریکی مغز نیست بلکه ریشه های روانشناختی دارند. این حملات ممکن است در پاسخ به استرس شدید تروما یا اختلالات خلقی مانند اضطراب و افسردگی بروز کنند. تشخیص PNES از تشنج صرعی واقعی بسیار مهم است و معمولاً با استفاده از نوار مغزی (EEG) همزمان با فیلم برداری از حمله (Video-EEG) انجام می شود تا فعالیت مغزی در طول حمله مورد بررسی قرار گیرد. درمان PNES معمولاً شامل روان درمانی به ویژه درمان شناختی-رفتاری (CBT) است.

تشنج در خواب (Nocturnal Seizures)

برخی افراد تشنج را فقط در طول خواب تجربه می کنند. این تشنج ها ممکن است در مراحل خاصی از خواب اتفاق بیفتند و علائم آن ها شامل حرکات غیرعادی صدا درآوردن یا حتی افتادن از تختخواب باشد. بسیاری از افراد ممکن است از وقوع این تشنج ها آگاه نباشند و تنها توسط شریک زندگی یا با مشاهده علائمی مانند خستگی شدید سردرد یا جراحات جزئی هنگام بیدار شدن متوجه آن ها شوند. تشخیص تشنج در خواب اغلب نیاز به بررسی دقیق تاریخچه خواب و گاهی اوقات مطالعه خواب (پلی سومنوگرافی) دارد.

تشنج در کودکان: به ویژه تشنج تب دار (Febrile Seizures)

تشنج در کودکان می تواند به دلایل مختلفی اتفاق بیفتد. یکی از شایع ترین انواع آن تشنج تب دار است که در کودکان بین ۶ ماهگی تا ۵ سالگی در پاسخ به تب بالا و بدون وجود عفونت مغزی یا اختلال عصبی زمینه ای رخ می دهد. این تشنج ها معمولاً کوتاه کمتر از ۵ دقیقه و بدون آسیب دائمی هستند اما می توانند برای والدین بسیار نگران کننده باشند. در حالی که تشنج تب دار معمولاً بی خطر تلقی می شود هر تشنج در کودک نیازمند ارزیابی پزشکی برای رد کردن علل جدی تر است.

علائم تشنج: نشانه ها و مراحل آن

شناخت علائم تشنج برای اطرافیان فرد و حتی خود بیمار (در صورت هوشیاری نسبی) می تواند در تشخیص به موقع و اقدامات اولیه صحیح حیاتی باشد. علائم تشنج بسته به نوع و ناحیه درگیر در مغز متغیر است اما به طور کلی می توان آن ها را در سه فاز اصلی دسته بندی کرد: فاز پیشا تشنج (Prodrome/Aura) فاز ایکتال (Ictal Phase) و فاز پسا تشنج (Post-Ictal Phase).

علائم پیش از تشنج (Prodrome/Aura): هشدارهای اولیه

برخی افراد به خصوص در تشنج های کانونی ممکن است پیش از شروع واقعی حمله علائم هشداردهنده ای را تجربه کنند. این علائم که به آن ها اورا (Aura) یا پیش نشانه (Prodrome) گفته می شود در واقع بخشی از خود تشنج هستند که در ناحیه کوچکی از مغز آغاز شده و فرد آن را به صورت آگاهانه درک می کند.

اورا می تواند شامل احساسات حسی غیرمعمول (مانند بوهای عجیب طعم های غیرواقعی دیدن نورهای چشمک زن یا خطوط زیگزاگی) تغییرات خلقی (مانند ترس ناگهانی اضطراب یا شادی غیرمعمول) یا احساسات جسمی (مانند مورمور شدن حالت تهوع احساس عجیبی در شکم یا سرگیجه) باشد. این هشدارهای اولیه می توانند به فرد کمک کنند تا خود را برای تشنج آماده کند و به مکان امنی برود.

علائم حین تشنج (Ictal Phase): از دست دادن هوشیاری حرکات تغییرات حسی و رفتاری

این فاز خود حمله تشنجی است و بارزترین علائم در این مرحله دیده می شوند. علائم حین تشنج بسته به نوع آن متفاوت است:

• از دست دادن هوشیاری: در بسیاری از تشنج های گسترده فرد به طور کامل یا جزئی هوشیاری خود را از دست می دهد و به محرک های بیرونی پاسخ نمی دهد.
• حرکات غیرارادی: شامل سفتی ناگهانی عضلات (تونیک) پرش های ریتمیک (کلونیک) پرش های شوک مانند (میوکلونیک) یا از دست دادن تون عضلانی و افتادن (آتونیک). این حرکات ممکن است در تمام بدن یا در یک قسمت خاص (مانند یک دست یا پا) دیده شوند.
• تغییرات حسی: شامل دیدن نورهای عجیب شنیدن صداها بوهای غیرعادی یا احساسات لمسی مانند گزگز.
• تغییرات رفتاری: خیره شدن انجام حرکات تکراری و بی هدف (اتوماتیسم) مانند ملچ ملوچ کردن راه رفتن بی هدف یا خارج شدن کف از دهان.
• نشانه های فیزیکی رایج: قفل شدن فک گاز گرفتن زبان یا گونه کف کردن دهان از دست دادن کنترل مثانه یا روده. تغییر رنگ صورت به قرمز آبی یا سفید نیز ممکن است مشاهده شود.
• تغییر در تنفس: ممکن است تنفس برای مدت کوتاهی متوقف شود یا نامنظم گردد.

علائم پس از تشنج (Post-Ictal Phase): خستگی گیجی سردرد مشکلات حافظه موقت

فاز پساتشنج دوره ای است که پس از پایان حرکات تشنجی آغاز می شود و تا بازگشت کامل هوشیاری و عملکرد طبیعی فرد ادامه می یابد. مدت زمان این فاز می تواند از چند دقیقه تا چند ساعت متغیر باشد. علائم رایج در این مرحله عبارتند از:

• خستگی شدید و خواب آلودگی: بسیاری از افراد پس از تشنج احساس خستگی مفرط می کنند و نیاز به خواب عمیق دارند.
• گیجی و سردرگمی: فرد ممکن است نداند کجاست چه اتفاقی افتاده یا نتواند به سوالات ساده پاسخ دهد. این حالت می تواند با صحبت های نامفهوم همراه باشد.
• سردرد: سردردهای شدید و کوبنده پس از تشنج رایج هستند.
• مشکلات حافظه موقت: ناتوانی در به خاطر آوردن اتفاقات قبل حین یا بلافاصله پس از تشنج.
• تهوع و استفراغ.
• ضعف در یک سمت بدن (Todd’s Paralysis): در برخی موارد به خصوص پس از تشنج های کانونی ضعف موقت در یک اندام یا سمت بدن ممکن است مشاهده شود که معمولاً طی چند ساعت تا چند روز برطرف می شود.

علائم هشدار دهنده تشنج خطرناک (Status Epilepticus)

همانطور که قبلاً ذکر شد وضعیت صرعی یا استاتوس اپیلپتیکوس یک اورژانس پزشکی است که در آن تشنج بیش از ۵ دقیقه طول می کشد یا فرد بدون بازگشت کامل هوشیاری دچار تشنج های مکرر می شود. علائم هشدار دهنده این وضعیت شامل موارد زیر است:

• تشنج ژنرالیزه تونیک-کلونیک که پس از ۵ دقیقه متوقف نمی شود.
• تشنج های مکرر بدون بهبودی کامل هوشیاری بین حملات.
• تغییر رنگ پوست به کبودی یا سفیدی شدید.
• مشکلات جدی در تنفس یا توقف آن.
• تب بسیار بالا همراه با تشنج (به خصوص در کودکان).

در صورت مشاهده هر یک از این علائم باید بلافاصله با اورژانس (۱۱۵) تماس گرفته شود.

علل تشنج: چرا برخی افراد دچار تشنج می شوند؟

تشنج یک علامت است و نه لزوماً یک بیماری مستقل. علل متعددی می توانند منجر به بروز تشنج شوند از جمله شرایط پزشکی زمینه ای عوامل ژنتیکی یا محرک های محیطی. درک این علل گام نخست در تشخیص و مدیریت صحیح تشنج است.

علل شایع پزشکی

• صرع: شایع ترین علت تشنج های مکرر بیماری صرع است که ناشی از اختلال مزمن در فعالیت الکتریکی مغز است.
• تب بالا: به ویژه در کودکان خردسال (۶ ماه تا ۵ سال) تب بالا می تواند باعث تشنج تب دار شود.
• آسیب های مغزی: ضربه به سر خونریزی مغزی سکته مغزی و تومورهای مغزی می توانند باعث ایجاد تشنج شوند چرا که به ساختار طبیعی مغز آسیب می رسانند.
• عفونت های مغزی: مننژیت (التهاب پرده های مغز و نخاع) و آنسفالیت (التهاب بافت مغز) می توانند منجر به تشنج شوند.
• اختلالات متابولیک: نوسانات شدید قند خون (هایپوگلیسمی یا هایپرگلیسمی) اختلالات الکترولیتی مانند کمبود شدید سدیم (هایپوناترمی) یا کلسیم (هایپوکلسمی) و نارسایی کلیه یا کبد همگی می توانند فعالیت طبیعی مغز را مختل کرده و تشنج ایجاد کنند.
• بیماری های خودایمنی: برخی بیماری های خودایمنی مانند مولتیپل اسکلروزیس (MS) یا لوپوس می توانند سیستم عصبی را تحت تأثیر قرار داده و منجر به تشنج شوند.
• عوارض زایمان: در نوزادان کمبود اکسیژن هنگام تولد یا نقایص مادرزادی مغز می توانند از علل تشنج باشند.

عوامل محرک و زمینه ساز

علاوه بر علل پزشکی زمینه ای برخی عوامل می توانند به عنوان محرک عمل کرده و آستانه تشنج را در افراد مستعد کاهش دهند:

• کمبود خواب: محرومیت از خواب یکی از قوی ترین محرک ها برای تشنج در افراد مبتلا به صرع و حتی در برخی افراد سالم است.
• استرس و فشار روانی شدید: استرس مزمن و حاد می تواند تعادل شیمیایی مغز را به هم زده و به عنوان یک محرک تشنج عمل کند به خصوص در حملات روان زاد غیرصرعی.
• مصرف برخی داروها: برخی داروها (مانند برخی آنتی دپرسانت ها آنتی هیستامین ها یا داروهای ضد درد خاص) و سوءمصرف مواد مخدر (مانند کوکائین آمفتامین) و الکل (به ویژه در زمان ترک آن) می توانند باعث تشنج شوند.
• نورهای چشمک زن: در تشنج های فوتوسنسیتیو (Photosensitive epilepsy) نورهای چشمک زن الگوهای خاص یا حتی صفحه های تلویزیون و بازی های ویدیویی می توانند تشنج را تحریک کنند.
• تغییرات هورمونی: در زنان تغییرات هورمونی مرتبط با چرخه قاعدگی (تشنج های قاعدگی) یا بارداری می توانند بر دفعات تشنج تأثیر بگذارند.
• تب و عفونت: حتی در بزرگسالان عفونت ها می توانند باعث تب و در نتیجه کاهش آستانه تشنج شوند.

علل تشنج در گروه های سنی مختلف

علل تشنج اغلب با سن فرد مرتبط است:

• در نوزادان و شیرخوارگان: مشکلات حین تولد (نقص اکسیژن) نقایص مادرزادی مغز عفونت ها (مانند مننژیت) و اختلالات متابولیک شایع هستند. تشنج تب دار نیز در این گروه سنی بسیار دیده می شود.
• در کودکان: تشنج های تب دار صرع های اطفال (مانند صرع ابسنس) و آسیب های مغزی از علل رایج هستند.
• در جوانان و بزرگسالان: صرع ضربه مغزی مصرف مواد تومورهای مغزی و عفونت ها از علل اصلی به شمار می روند.
• در سالمندان: سکته مغزی (شایع ترین علت جدید تشنج در سالمندان) تومورهای مغزی بیماری آلزایمر و سایر بیماری های دژنراتیو مغزی و اختلالات متابولیک از علل مهم هستند.

تشخیص تشنج: چگونه پزشکان تشنج را شناسایی می کنند؟

تشخیص دقیق تشنج و افتراق آن از سایر شرایط مشابه (مانند سنکوپ یا حملات پانیک) از اهمیت بالایی برخوردار است. این فرآیند معمولاً شامل ترکیبی از بررسی شرح حال دقیق بیمار معاینه بالینی و انجام آزمایشات تشخیصی مختلف است.

شرح حال پزشکی و معاینه بالینی دقیق

گام اول در تشخیص تشنج جمع آوری اطلاعات جامع از بیمار و یا شاهدان حمله است. پزشک سوالاتی در مورد زمان مدت علائم قبل حین و بعد از تشنج دفعات تکرار عوامل محرک احتمالی و سابقه پزشکی خانواده می پرسد. جزئیاتی مانند وجود تب ضربه به سر مصرف داروها بیماری های زمینه ای و سبک زندگی (مانند الگوهای خواب) بسیار مهم هستند. معاینه عصبی نیز برای ارزیابی عملکرد مغز سیستم حرکتی و حسی انجام می شود.

آزمایشات تشخیصی

پس از بررسی شرح حال و معاینه پزشک ممکن است برای تأیید تشخیص شناسایی علت زمینه ای و تعیین نوع تشنج آزمایشات تکمیلی را تجویز کند:

• نوار مغز (EEG): الکتروانسفالوگرافی (EEG) یکی از مهم ترین ابزارها برای تشخیص تشنج است. این تست فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می کند و می تواند الگوهای موج مغزی غیرطبیعی مرتبط با تشنج را شناسایی کند. EEG ممکن است در حالت بیداری خواب یا پس از محرومیت از خواب انجام شود تا احتمال ثبت فعالیت تشنجی افزایش یابد.
• تصویربرداری مغزی (MRI و CT Scan): ام آر آی (MRI) و سی تی اسکن (CT Scan) مغز برای شناسایی مشکلات ساختاری در مغز مانند تومورها سکته های مغزی خونریزی ها عفونت ها یا آسیب های مغزی که می توانند علت تشنج باشند استفاده می شوند. MRI جزئیات بیشتری از بافت مغز را نشان می دهد.
• آزمایشات خون و ادرار: این آزمایشات برای بررسی علل متابولیک تشنج انجام می شوند. از جمله می توان به بررسی سطح قند خون الکترولیت ها (مانند سدیم پتاسیم کلسیم) عملکرد کلیه و کبد و وجود عفونت ها یا سموم در بدن اشاره کرد.
• سایر آزمایشات (در صورت لزوم): در برخی موارد خاص پزشک ممکن است آزمایشات دیگری مانند نوار قلب (ECG) برای بررسی مشکلات قلبی که می توانند باعث سنکوپ (غش کردن) شبیه به تشنج شوند یا پونکسیون کمری (Lumbar Puncture) برای بررسی عفونت در مایع مغزی-نخاعی را تجویز کند.

تشخیص دقیق و زودهنگام تشنج گام اساسی در مدیریت مؤثر و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا است. همکاری بین بیمار خانواده و تیم درمانی در این مسیر از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

درمان تشنج: راهکارهای پزشکی و مدیریت

هدف اصلی از درمان تشنج کنترل یا کاهش دفعات و شدت حملات و بهبود کیفیت زندگی فرد است. رویکرد درمانی بر اساس نوع تشنج علت زمینه ای سن بیمار و وضعیت سلامت عمومی او تعیین می شود. در بسیاری از موارد تشنج ها با درمان مناسب قابل کنترل هستند.

هدف اصلی درمان تشنج

اصلی ترین هدف درمان پیشگیری از وقوع تشنج ها یا حداقل کاهش چشمگیر دفعات و شدت آن ها است. این امر به فرد کمک می کند تا زندگی عادی تر و ایمن تری داشته باشد از آسیب های ناشی از تشنج جلوگیری کند و عوارض روانی و اجتماعی مرتبط با آن را کاهش دهد. در نهایت هدف بهبود عملکرد روزانه و استقلال بیمار است.

دارو درمانی (Medication)

مهم ترین و رایج ترین روش درمان تشنج استفاده از داروهای ضدتشنج (Antiepileptic Drugs – AEDs) است. این داروها با تعدیل فعالیت الکتریکی مغز از بروز تشنج جلوگیری می کنند. انواع مختلفی از داروهای ضدتشنج موجود است که پزشک بر اساس نوع تشنج سن وضعیت سلامت و سایر داروهای مصرفی بیمار مناسب ترین آن ها را تجویز می کند.

• انواع داروها: لوتیراستام والپروات سدیم کاربامازپین فنی توئین لاموتریژین توپیرامات گاباپنتین و غیره.
• نحوه عملکرد: این داروها به روش های مختلفی عمل می کنند؛ برخی با کاهش تحریک پذیری نورون ها برخی با تقویت اثرات مهارکننده در مغز و برخی دیگر با تغییر سطح انتقال دهنده های عصبی.
• اهمیت مصرف منظم: مصرف منظم دارو طبق دستور پزشک با دوز مناسب و در زمان های مشخص برای حفظ سطح ثابت دارو در خون و جلوگیری از تشنج حیاتی است. عدم قطع خودسرانه دارو حتی در صورت بهبودی علائم بسیار مهم است زیرا می تواند منجر به تشنج های شدیدتر شود.
• عوارض جانبی: هر دارویی ممکن است عوارض جانبی داشته باشد که پزشک در مورد آن ها با بیمار صحبت خواهد کرد. این عوارض معمولاً خفیف و موقتی هستند اما در صورت بروز عوارض شدید باید فوراً به پزشک اطلاع داده شود.

جراحی (Surgery)

جراحی مغز برای کنترل تشنج یک گزینه درمانی برای بیمارانی است که به دارو درمانی پاسخ مناسبی نداده اند (صرع مقاوم به درمان) و تشنج های آن ها از یک ناحیه مشخص و قابل برداشتن در مغز شروع می شود. هدف از جراحی برداشتن ناحیه کوچکی از مغز است که منشأ فعالیت تشنجی است بدون اینکه به عملکرد حیاتی مغز آسیب برساند.

این روش معمولاً تنها زمانی در نظر گرفته می شود که تشخیص دقیق ناحیه تشنج زا از طریق ارزیابی های پیش از جراحی (مانند Video-EEG MRI با وضوح بالا و تست های عملکردی مغز) امکان پذیر باشد. انواع مختلف جراحی تشنج شامل لوبکتومی تمپورال ضایعاتکومی (برداشتن ضایعات خاص) و کالوسوتومی (قطع ارتباط بین دو نیم کره مغز) هستند.

تحریک عصب واگ (Vagus Nerve Stimulation – VNS)

تحریک عصب واگ (VNS) یک روش درمانی است که شامل کاشت یک دستگاه کوچک (مشابه پیس میکر قلبی) در زیر پوست قفسه سینه است. این دستگاه از طریق یک سیم نازک به عصب واگ در گردن متصل می شود و پالس های الکتریکی منظم را به مغز ارسال می کند. هدف از VNS کاهش دفعات و شدت تشنج ها در بیمارانی است که به دارو درمانی پاسخ مناسبی نداده اند و کاندید جراحی نیز نیستند. VNS به طور کامل تشنج را قطع نمی کند اما می تواند به طور قابل توجهی کیفیت زندگی را بهبود بخشد.

رژیم غذایی کتوژنیک (Ketogenic Diet)

رژیم غذایی کتوژنیک یک رژیم غذایی با چربی بسیار بالا پروتئین کافی و کربوهیدرات بسیار کم است که در برخی از انواع صرع مقاوم به درمان (به ویژه در کودکان) مؤثر واقع شده است. این رژیم با تغییر متابولیسم بدن باعث تولید کتون ها می شود که اعتقاد بر این است که اثر ضدتشنجی دارند. این رژیم باید تحت نظارت دقیق تیم پزشکی و متخصص تغذیه اجرا شود.

درمان های روان شناختی

درمان های روان شناختی مانند درمان شناختی-رفتاری (CBT) نقش مهمی در مدیریت تشنج های روان زاد غیرصرعی (PNES) و همچنین در کاهش استرس و اضطراب مرتبط با تشنج های صرعی دارند. این درمان ها به افراد کمک می کنند تا محرک های تشنج را شناسایی کرده و راهکارهای مقابله ای سالم تری را توسعه دهند. همچنین برای مقابله با افسردگی و اضطرابی که اغلب همراه با صرع دیده می شود بسیار مفید هستند.

اقدامات لازم هنگام تشنج: چه کنیم و چه نکنیم؟

مواجهه با فردی که دچار تشنج شده است می تواند نگران کننده باشد اما دانستن اقدامات صحیح و پرهیز از اقدامات نادرست می تواند به حفظ جان و ایمنی فرد کمک شایانی کند. آرامش خود را حفظ کرده و مراحل زیر را دنبال کنید:

حفظ آرامش و ارزیابی موقعیت

اولین و مهم ترین گام حفظ آرامش است. در زمان تشنج مغز به طور موقت دچار اختلال عملکرد می شود و واکنش های عادی بدن مختل می گردد. وحشت و عجله می تواند شما را از انجام اقدامات صحیح باز دارد. محیط اطراف فرد را ارزیابی کنید تا از وجود اشیای خطرناک یا مکان های پرخطر (مانند لبه پله آتش آب) اطمینان حاصل کنید.

مراحل گام به گام اقدامات اولیه

1. ایمن کردن محیط اطراف فرد: هرگونه شیء تیز سخت داغ یا خطرناک را از اطراف فرد دور کنید. اگر فرد نزدیک پله یا منبع آب است به آرامی او را به مکانی امن تر جابجا کنید.
2. قرار دادن فرد در وضعیت ایمن (به پهلو): پس از افتادن فرد به زمین او را به آرامی به پهلو بچرخانید. این کار از خفگی ناشی از ورود بزاق یا استفراغ به مجرای تنفسی جلوگیری می کند و به باز نگه داشتن راه هوایی کمک می کند.
3. محافظت از سر فرد: یک شیء نرم و صاف مانند یک ژاکت تا شده بالش کوچک یا حتی دست های خود را زیر سر فرد قرار دهید تا از ضربه به سر جلوگیری شود.
4. شل کردن لباس های تنگ اطراف گردن: کراوات دکمه یقه شال یا هر لباس تنگ دیگر که اطراف گردن فرد است را شل کنید تا تنفس او راحت تر شود.
5. ثبت زمان شروع و پایان تشنج: با استفاده از ساعت یا تلفن همراه دقیقاً زمان شروع و پایان تشنج را ثبت کنید. این اطلاعات برای پزشکان بسیار ارزشمند است.
6. بمانید و نظاره گر باشید: تا پایان تشنج و بازگشت نسبی هوشیاری کنار فرد بمانید. اگر تشنج بیش از ۵ دقیقه طول کشید یا فرد بدون بازگشت هوشیاری دچار تشنج های مکرر شد فوراً با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید.

نکات حیاتی: هرگز این کارها را انجام ندهید

آگاهی از اقدامات نادرست به اندازه دانستن اقدامات صحیح اهمیت دارد. از انجام موارد زیر اکیداً خودداری کنید:

• وارد کردن اشیا به دهان فرد: هرگز قاشق دستمال یا انگشتان خود را وارد دهان فرد در حال تشنج نکنید. این کار می تواند باعث آسیب جدی به دندان ها فک زبان یا حتی خفگی شود. فرد زبان خود را نمی خورد و این باور غلط است.
• تلاش برای مهار کردن حرکات فرد: سعی نکنید دست ها و پاهای فرد را نگه دارید یا حرکات او را متوقف کنید. این کار نه تنها بی اثر است بلکه می تواند باعث شکستگی استخوان دررفتگی مفاصل یا آسیب به عضلات فرد شود.
• دادن دارو یا مایعات به زور: در حین تشنج یا بلافاصله پس از آن هرگز سعی نکنید دارو یا مایعاتی را به زور به فرد بدهید. خطر خفگی (آسپیراسیون) بسیار بالا است.
• ترک فرد تنها (مگر برای درخواست کمک فوری): اگر برای درخواست کمک اضطراری نیاز به ترک فرد دارید این تنها استثنا است. در غیر این صورت تا بازگشت هوشیاری در کنار او بمانید.

هدف از کمک های اولیه هنگام تشنج ایمن نگه داشتن فرد و جلوگیری از آسیب است نه متوقف کردن خود حمله.

عوارض تشنج: پیامدهای کوتاه مدت و بلندمدت

تشنج علاوه بر خود حمله و علائم حین آن می تواند پیامدهای کوتاه مدت و بلندمدتی برای سلامت جسمی و روانی فرد داشته باشد. شناخت این عوارض به مدیریت بهتر بیماری و کاهش تأثیرات منفی آن بر زندگی کمک می کند.

آسیب های فیزیکی ناشی از سقوط یا ضربه

یکی از شایع ترین عوارض کوتاه مدت تشنج آسیب های فیزیکی است که می تواند ناشی از سقوط ناگهانی برخورد با اشیای سخت یا حرکات تشنجی شدید باشد. این آسیب ها می توانند شامل کبودی بریدگی شکستگی استخوان ها دررفتگی مفاصل (به خصوص شانه) یا ضربه به سر و دندان ها باشند. محافظت از سر و ایمن کردن محیط اطراف فرد در زمان تشنج برای پیشگیری از این آسیب ها حیاتی است.

مشکلات تنفسی و خطر آسپیراسیون

در طول برخی انواع تشنج به خصوص تونیک-کلونیک ممکن است تنفس فرد برای مدت کوتاهی متوقف شود یا نامنظم گردد. همچنین خطر ورود بزاق استفراغ یا محتویات معده به مجاری تنفسی (آسپیراسیون) وجود دارد که می تواند منجر به خفگی یا ذات الریه آسپیراسیون شود. قرار دادن فرد به پهلو یکی از مهم ترین اقدامات برای جلوگیری از این عارضه است.

تاثیر بر حافظه تمرکز و یادگیری

تشنج های مکرر به ویژه اگر کنترل نشده باشند می توانند بر عملکرد شناختی فرد تأثیر بگذارند. مشکلات در حافظه کوتاه مدت دشواری در تمرکز و توجه کندی پردازش اطلاعات و چالش در یادگیری مهارت های جدید از جمله عوارض بلندمدت احتمالی هستند. این مشکلات می توانند بر عملکرد تحصیلی شغلی و اجتماعی فرد تأثیر منفی بگذارند.

پیامدهای روانی: اضطراب افسردگی شرم و انزوای اجتماعی

زندگی با تشنج می تواند بار روانی قابل توجهی داشته باشد. ترس از بروز حمله در مکان های عمومی نگرانی از قضاوت دیگران و احساس شرم یا انزوا می تواند منجر به اضطراب و افسردگی شود. این پیامدهای روانی می توانند به اندازه علائم فیزیکی کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهند. حمایت خانواده دوستان و گروه های حمایتی و در صورت نیاز مشاوره روان شناختی در مدیریت این عوارض بسیار مهم است.

وضعیت صرعی (Status Epilepticus) و خطرات آن

همانطور که پیشتر اشاره شد وضعیت صرعی یک اورژانس پزشکی است. اگر تشنج بیش از ۵ دقیقه طول بکشد یا تشنج های مکرر بدون بازگشت هوشیاری بین آن ها رخ دهد این وضعیت می تواند منجر به آسیب های مغزی دائمی نارسایی ارگان ها و حتی مرگ شود. تشخیص و درمان فوری این وضعیت برای جلوگیری از عوارض جدی حیاتی است.

آیا تشنج می تواند کشنده باشد؟

بله در موارد نادر تشنج می تواند کشنده باشد. خطر مرگ ناگهانی غیرمنتظره در صرع (Sudden Unexpected Death in Epilepsy – SUDEP) یکی از نگرانی های جدی است. اگرچه علت دقیق SUDEP کاملاً مشخص نیست اما اعتقاد بر این است که ناشی از اختلال در عملکرد قلب یا تنفس در طول یا بلافاصله پس از یک تشنج تونیک-کلونیک شدید است. کنترل مناسب تشنج ها از طریق دارو درمانی منظم می تواند خطر SUDEP را کاهش دهد.

چه زمانی پس از تشنج باید به پزشک مراجعه کنیم؟

در بسیاری از موارد یک تشنج منفرد ممکن است نیازمند بستری در بیمارستان نباشد اما همیشه نیاز به ارزیابی پزشکی دارد. در شرایط زیر باید فوراً به پزشک مراجعه کنید یا با اورژانس (۱۱۵) تماس بگیرید:

• اولین تجربه تشنج: اگر فرد برای اولین بار دچار تشنج شده است حتماً نیاز به ارزیابی پزشکی برای شناسایی علت و تعیین نیاز به درمان دارد.
• تشنج بیش از ۵ دقیقه طول بکشد: این وضعیت یک اورژانس پزشکی است و نیاز به مداخله فوری دارد.
• تشنج های مکرر و پشت سر هم: اگر فرد بدون بازگشت کامل هوشیاری دچار تشنج های پیاپی شود.
• آسیب دیدگی حین تشنج: اگر فرد در اثر سقوط یا برخورد حین تشنج دچار جراحات جدی شده باشد (مثلاً ضربه به سر شکستگی).
• بارداری یا وجود بیماری های زمینه ای دیگر: در افراد باردار یا کسانی که از قبل بیماری های مزمن (مانند دیابت بیماری قلبی بیماری های خودایمنی) دارند تشنج می تواند خطرناک تر باشد و نیاز به مراقبت فوری دارد.
• مشکل در تنفس پس از تشنج: اگر فرد پس از پایان تشنج همچنان مشکل تنفسی جدی دارد.
• بهبود نیافتن کامل هوشیاری پس از تشنج: اگر فرد پس از تشنج برای مدت طولانی گیج خواب آلود یا بی هوش باقی بماند.
• تب بالا همراه با تشنج: به خصوص در کودکان هرچند تشنج تب دار معمولاً بی خطر است اما ارزیابی پزشکی برای رد کردن عفونت های جدی تر مغز ضروری است.

نتیجه گیری: زندگی با تشنج قابل کنترل و مدیریت

تشنج یک پدیده پیچیده نورولوژیک است که می تواند به دلایل مختلفی از جمله صرع تب آسیب های مغزی یا اختلالات متابولیک بروز کند. شناخت دقیق این پدیده انواع آن علائم و علل زمینه ای اولین گام در مدیریت صحیح و موثر آن است. همانطور که بیان شد هر تشنج به معنای صرع نیست اما تشنج های مکرر و بدون دلیل مشخص نیازمند ارزیابی و درمان تخصصی هستند.

با پیشرفت های چشمگیر در علم پزشکی امروزه تشنج در اکثر موارد با دارو درمانی جراحی در موارد خاص یا سایر روش های مکمل قابل کنترل است. مهم ترین نکته همکاری مستمر بیمار و خانواده با تیم پزشکی است. رعایت دقیق توصیه های درمانی مصرف منظم داروها پرهیز از محرک ها و پیگیری های منظم با متخصص مغز و اعصاب نقش اساسی در کاهش دفعات و شدت تشنج ها و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا دارد.

آگاهی عمومی در مورد اقدامات صحیح هنگام تشنج نیز می تواند جان انسان ها را نجات دهد و از آسیب های جدی جلوگیری کند. در صورت مشاهده هرگونه علائم تشنج یا تجربه اولین حمله اکیداً توصیه می شود که فوراً با یک متخصص مغز و اعصاب مشورت کنید. تشخیص به موقع و شروع درمان مناسب می تواند مسیر زندگی فرد را به کلی تغییر دهد و به او کمک کند تا زندگی عادی و پرباری داشته باشد.