ترکیبات و ارزش غذایی شبدر سه برگ

شبدر سه برگ که نام علمی آن Trifolium است گیاهی علفی و از خانواده بقولات (Fabaceae) به شمار می رود. این گیاه با برگ های سه تایی متمایز خود نه تنها در کشاورزی به عنوان یک تثبیت کننده طبیعی نیتروژن خاک از اهمیت ویژه ای برخوردار است بلکه به دلیل غنای بالای خود از ترکیبات زیست فعال و مواد مغذی ارزش قابل توجهی در تغذیه و سلامت انسان دارد. شناخت دقیق اجزای تشکیل دهنده شبدر سه برگ از جمله ویتامین ها مواد معدنی پروتئین و فیتوکمیکال های منحصربه فرد آن امکان بهره برداری صحیح از پتانسیل های بی نظیر این گیاه را فراهم می آورد.

شبدر سه برگ چیست؟ آشنایی با گونه های رایج و مصرف خوراکی

شبدرها گروهی از گیاهان گلدار هستند که به دلیل برگ های سه برگچه ای شان (Trifolia) شناخته می شوند و این ویژگی وجه تسمیه نام علمی آن ها نیز هست. این گیاهان در سراسر جهان و به ویژه در مناطق معتدل و مرطوب پراکنش وسیعی دارند. از دیرباز شبدر نقش حیاتی در اکوسیستم ها و کشاورزی ایفا کرده است و امروزه نیز توجه بسیاری از محققان و علاقه مندان به سلامت طبیعی را به خود جلب نموده است.

تعریف گیاه شناختی و انواع رایج

شبدر جنس (Genus) Trifolium را تشکیل می دهد که شامل تقریباً ۳۰۰ گونه مختلف می شود. این گیاهان عموماً دارای ساقه های رونده یا قائم برگ های مرکب سه برگچه ای (گاهی چهاربرگچه ای و نادرتر) و گل های کوچک و فشرده هستند که به صورت خوشه ای یا کلاپرودار ظاهر می شوند. از مهم ترین گونه های شبدر که دارای برگ های سه تایی هستند و در تغذیه انسان یا دام کاربرد دارند می توان به شبدر قرمز (Trifolium pratense) و شبدر سفید (Trifolium repens) اشاره کرد. شبدر قرمز اغلب به دلیل گل های بنفش-صورتی و خواص دارویی و شبدر سفید به دلیل قابلیت رشد سریع و ارزش علوفه ای بالا شهرت بیشتری دارند. تفاوت های جزئی در ترکیبات فیتوشیمیایی و تراکم مواد مغذی بین این گونه ها وجود دارد که به کاربردهای خاص هر یک از آن ها کمک می کند.

تاریخچه و کاربردها

استفاده از شبدر به دوران باستان بازمی گردد. این گیاه به عنوان علوفه دامی ممتاز شناخته شده و به دلیل توانایی در تثبیت نیتروژن جوی در خاک به بهبود حاصلخیزی زمین های کشاورزی کمک شایانی می کند. کشاورزان از شبدر به عنوان کود سبز و گیاه پوششی برای حفظ سلامت خاک استفاده می کنند. فراتر از نقش کشاورزی شبدر در طب سنتی فرهنگ های مختلف جایگاه ویژه ای داشته است. برگ ها گل ها و حتی بذرهای شبدر به صورت تازه خشک شده دمنوش عصاره یا جوانه به عنوان یک منبع طبیعی سرشار از ویتامین ها مواد معدنی و ترکیبات زیست فعال در رژیم غذایی و درمان های گیاهی مورد استفاده قرار می گرفته اند. امروزه با پیشرفت علم تغذیه تحقیقات بیشتری بر روی ترکیبات و فواید سلامتی شبدر سه برگ در حال انجام است تا پتانسیل های درمانی آن به صورت علمی بررسی و اثبات گردد.

شبدر سه برگ با قابلیت تثبیت نیتروژن در خاک و ارائه طیف وسیعی از مواد مغذی و فیتوکمیکال ها نه تنها در کشاورزی پایدار بلکه در حوزه تغذیه و سلامت انسان نیز جایگاه ویژه ای یافته است.

بررسی جامع ترکیبات و ارزش غذایی شبدر سه برگ

شبدر سه برگ به دلیل پروفایل تغذیه ای غنی و وجود ترکیبات زیست فعال متعدد به عنوان یک گیاه مغذی با پتانسیل های سلامتی فراوان شناخته می شود. این بخش به تفصیل به اجزای سازنده شبدر و نقش آن ها در بدن می پردازد.

ارزش غذایی کلی شبدر در ۱۰۰ گرم (تقریبی)

پروفایل تغذیه ای شبدر می تواند بسته به گونه شرایط رشد و نحوه مصرف (تازه خشک جوانه) متفاوت باشد. با این حال به طور کلی شبدر منبع خوبی از مواد مغذی کلان و ریز مغذی ها محسوب می شود. جدول زیر ارزش غذایی تقریبی ۱۰۰ گرم شبدر تازه را نشان می دهد:

ترکیب غذایی	مقدار تقریبی در ۱۰۰ گرم شبدر تازه
انرژی (کالری)	۴۰ کیلوکالری
پروتئین	۴-۵ گرم
چربی	کمتر از ۱ گرم (حاوی مقادیر کمی اسیدهای چرب مفید)
کربوهیدرات	۷-۸ گرم
فیبر	۳-۴ گرم

پروتئین: شبدر منبع گیاهی خوبی برای پروتئین است که حاوی اسیدهای آمینه ضروری برای بدن می باشد. اگرچه میزان پروتئین آن به اندازه حبوبات نیست اما در مقایسه با بسیاری از سبزیجات برگ سبز غنی تر است.

فیبر: محتوای بالای فیبر در شبدر نقش مهمی در بهبود عملکرد دستگاه گوارش پیشگیری از یبوست و حفظ سلامت روده دارد. فیبر همچنین می تواند به تنظیم سطح قند خون و کلسترول کمک کند.

ویتامین های حیاتی و نقش آن ها

شبدر سه برگ حاوی طیف وسیعی از ویتامین ها است که هر یک نقش های کلیدی در حفظ سلامت بدن ایفا می کنند:

• ویتامین C: یک آنتی اکسیدان قوی است که به تقویت سیستم ایمنی سلامت پوست و کلاژن سازی کمک می کند.
• ویتامین K: برای لخته شدن خون ضروری است و نقش مهمی در سلامت و استحکام استخوان ها دارد.
• ویتامین های گروه B (B1 B2 B3 B5 B6 B9 (فولات)): این ویتامین ها برای متابولیسم انرژی سلامت سیستم عصبی و تولید گلبول های قرمز خون حیاتی هستند. فولات (ویتامین B9) به ویژه در تقسیم سلولی و سنتز DNA نقش دارد.
• ویتامین A (به شکل بتاکاروتن): پیش ساز ویتامین A بوده و برای سلامت بینایی تقویت سیستم ایمنی و حفظ سلامت پوست و غشاهای مخاطی ضروری است.

مواد معدنی ضروری و فواید آن ها

شبدر غنی از مواد معدنی است که برای عملکردهای مختلف بدن لازم هستند:

• کلسیم: عنصری حیاتی برای سلامت استخوان ها و دندان ها و همچنین عملکرد صحیح عضلات و سیستم عصبی.
• آهن: برای پیشگیری از کم خونی و انتقال اکسیژن در بدن ضروری است.
• منیزیم: در بیش از ۳۰۰ واکنش بیوشیمیایی بدن نقش دارد و برای سلامت عضلات اعصاب و تنظیم قند خون مهم است.
• پتاسیم: به تعادل مایعات و الکترولیت ها در بدن کمک کرده و نقش کلیدی در کنترل فشار خون دارد.
• فسفر روی سلنیوم مس منگنز: این عناصر کمیاب نیز هر یک در فرآیندهای فیزیولوژیکی متعددی از جمله عملکرد آنزیم ها سیستم ایمنی و حفاظت آنتی اکسیدانی بدن مشارکت دارند.

ترکیبات زیست فعال و فیتوکمیکال های ویژه

یکی از نقاط قوت شبدر سه برگ حضور ترکیبات زیست فعال و فیتوکمیکال هایی است که خواص سلامتی منحصربه فردی به آن می بخشند. این ترکیبات عامل اصلی بسیاری از فواید درمانی شبدر هستند:

فیتواستروژن ها (ایزوفلاون ها)

شبدر قرمز به ویژه غنی از فیتواستروژن ها است که از مهم ترین آن ها می توان به فورمونونیتین (Formononetin) بیوچانین A (Biochanin A) دایدزین (Daidzein) و جنیستین (Genistein) اشاره کرد. این ترکیبات ساختاری مشابه با هورمون استروژن در بدن انسان دارند و می توانند گیرنده های استروژن را فعال یا مهار کنند. این ویژگی پتانسیل آن ها را در موارد زیر افزایش می دهد:

• سلامت زنان: ایزوفلاون ها ممکن است به کاهش علائم آزاردهنده یائسگی مانند گرگرفتگی تعریق شبانه و نوسانات خلقی کمک کنند. همچنین تحقیقات اولیه نشان دهنده پتانسیل آن ها در مدیریت سندرم پیش از قاعدگی (PMS) و بهبود برخی شرایط هورمونی مانند کیست ها و فیبروم های رحم هستند. با این حال مصرف در این موارد باید با احتیاط و مشورت پزشک صورت گیرد به خصوص در افراد با سابقه بیماری های حساس به هورمون.

آنتی اکسیدان ها (فلاونوئیدها و فنولیک اسیدها)

شبدر سرشار از ترکیبات آنتی اکسیدانی مانند فلاونوئیدها (از جمله کوئرستین) و فنولیک اسیدها است. این ترکیبات نقش حیاتی در مبارزه با رادیکال های آزاد مضر در بدن ایفا می کنند. رادیکال های آزاد مسئول استرس اکسیداتیو هستند که به سلول ها آسیب رسانده و در بروز بیماری های مزمن و پیری نقش دارند. آنتی اکسیدان های شبدر با خنثی کردن این رادیکال ها به کاهش استرس اکسیداتیو و التهاب کمک کرده و سلامت عمومی بدن را ارتقا می بخشند.

کومارین

این ترکیب در برخی گونه های شبدر از جمله شبدر شیرین یافت می شود. کومارین در مقادیر بالا می تواند به عنوان یک ماده ضدتغذیه ای عمل کرده و منجر به اختلالات انعقاد خون شود. با این حال در مقادیر کنترل شده و به شکل مشتقات آن (مانند وارفارین) پتانسیل دارویی در درمان و پیشگیری از لخته شدن خون دارد. این جنبه دوگانه بر اهمیت مصرف متعادل و آگاهانه شبدر تأکید می کند.

سالیسیلات ها

شبدر حاوی مقادیری از سالیسیلات ها است که به دلیل خواص ضد التهابی و تسکین دهنده درد شناخته شده اند. این ترکیبات می توانند در کاهش التهابات عمومی بدن و تسکین دردهای خفیف نقش داشته باشند.

کلروفیل

کلروفیل رنگدانه سبز موجود در شبدر نقش مهمی در فرآیند فتوسنتز ایفا می کند. این ترکیب به دلیل خواص سم زدایی و بهبود تولید گلبول های قرمز خون شناخته شده است که می تواند به تصفیه خون و ارتقای سلامت عمومی بدن کمک کند.

خواص سلامتی شبدر سه برگ بر پایه ترکیبات غذایی

ترکیبات متنوع و غنی شبدر سه برگ این گیاه را به منبعی ارزشمند برای ارتقاء سلامت در ابعاد مختلف تبدیل کرده است. در ادامه به مهم ترین خواص سلامتی شبدر بر پایه محتوای غذایی آن می پردازیم.

تقویت سیستم ایمنی

محتوای قابل توجه ویتامین C و روی به همراه آنتی اکسیدان ها در شبدر نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی بدن ایفا می کند. این مواد مغذی به دفاع از بدن در برابر عفونت ها و بیماری ها کمک کرده و مقاومت بدن را در برابر عوامل بیماری زا افزایش می دهند.

سلامت زنان و تنظیم هورمونی

حضور ایزوفلاون ها که نوعی فیتواستروژن هستند به شبدر پتانسیل ویژه ای در بهبود سلامت زنان می دهد. این ترکیبات می توانند به کاهش شدت علائم یائسگی مانند گرگرفتگی تعریق شبانه و نوسانات خلقی کمک کنند. همچنین در برخی مطالعات پتانسیل ایزوفلاون ها در کمک به تنظیم چرخه قاعدگی و کاهش علائم سندرم پیش از قاعدگی (PMS) مورد توجه قرار گرفته است. علاوه بر این تحقیقات اولیه نشان می دهند که ایزوفلاون ها ممکن است در مدیریت برخی شرایط مرتبط با عدم تعادل هورمونی مانند کیست های تخمدان و فیبروم های رحم نیز نقش داشته باشند اگرچه نیاز به تحقیقات گسترده تر در این زمینه وجود دارد.

سلامت پوست و مو

ویتامین ها (به ویژه ویتامین C و A) مواد معدنی و آنتی اکسیدان های موجود در شبدر به سلامت و شادابی پوست و مو کمک می کنند. آنتی اکسیدان ها از پوست در برابر آسیب های رادیکال های آزاد محافظت کرده و به کاهش علائم پیری زودرس مانند چین و چروک کمک می کنند. همچنین بهبود گردش خون ناشی از مصرف شبدر می تواند تغذیه فولیکول های مو را افزایش داده و به تقویت رشد مو و کاهش ریزش آن به ویژه در موارد مرتبط با تغییرات هورمونی منجر شود.

سلامت قلب و عروق

شبدر به واسطه محتوای فیبر خود می تواند به کاهش سطح کلسترول بد (LDL) در خون کمک کند. پتاسیم موجود در آن در کنترل فشار خون موثر است. علاوه بر این برخی ترکیبات موجود در شبدر مانند کومارین ها (در مقادیر کنترل شده و طبیعی) و فلاونوئیدها ممکن است خواص ضد لخته شدن خون داشته باشند و با بهبود جریان خون در رگ ها خطر ابتلا به بیماری های قلبی-عروقی و تصلب شرایین را کاهش دهند.

تقویت استخوان ها

کلسیم و ویتامین K دو ماده مغذی ضروری برای سلامت استخوان ها به وفور در شبدر یافت می شوند. ایزوفلاون ها نیز می توانند با تأثیر بر متابولیسم استخوان و کمک به حفظ تراکم استخوانی به ویژه در دوران یائسگی که با کاهش سطح استروژن و خطر پوکی استخوان همراه است نقش مثبتی ایفا کنند.

بهبود عملکرد دستگاه گوارش

محتوای بالای فیبر در شبدر به تنظیم حرکات روده کمک کرده و از یبوست پیشگیری می کند. فیبر همچنین به عنوان پری بیوتیک عمل کرده و با حمایت از رشد باکتری های مفید روده به سلامت کلی دستگاه گوارش کمک می کند.

تصفیه خون و سم زدایی کبد

شبدر به دلیل خواص دیورتیک (ادرارآور) خود می تواند به دفع سموم و مواد زائد از طریق کلیه ها کمک کند. کلروفیل موجود در آن نیز نقش مهمی در فرآیند سم زدایی بدن و حمایت از عملکرد کبد ایفا می کند. این ویژگی ها شبدر را به یک تصفیه کننده طبیعی خون تبدیل کرده اند.

پتانسیل ضد سرطانی

آنتی اکسیدان ها و ایزوفلاون های موجود در شبدر به ویژه فورمونونیتین در مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی پتانسیل ضد سرطانی نشان داده اند. این ترکیبات ممکن است با مهار رشد سلول های سرطانی و القای آپوپتوز (مرگ برنامه ریزی شده سلولی) در پیشگیری یا کمک به درمان برخی سرطان ها به ویژه سرطان های حساس به هورمون (مانند سرطان سینه و پروستات) نقش داشته باشند. با این حال برای تأیید این خواص در انسان و تعیین دوزهای ایمن و موثر نیاز به تحقیقات بالینی گسترده تری است.

آرامش اعصاب و بهبود خواب

برخی ترکیبات موجود در شبدر ممکن است دارای خواص آرامش بخش باشند که به کاهش سطح استرس و اضطراب کمک می کنند. مصرف دمنوش شبدر در زمان مناسب می تواند به بهبود کیفیت خواب و تسکین بی خوابی کمک کند.

روش های مصرف شبدر سه برگ در رژیم غذایی

شبدر سه برگ را می توان به روش های گوناگونی در رژیم غذایی گنجاند تا از فواید تغذیه ای و درمانی آن بهره مند شد. انتخاب روش مصرف به سلیقه و هدف فرد بستگی دارد.

جوانه شبدر

جوانه شبدر منبعی غنی از ویتامین ها مواد معدنی و آنزیم ها است که هضم آن ها آسان تر است. می توان دانه های شبدر را در منزل جوانه زد (به مدت ۳ تا ۵ روز) و سپس جوانه های تازه را به سالاد ساندویچ سوپ یا اسموتی اضافه کرد. جوانه زدن می تواند برخی از مواد ضدتغذیه ای را نیز کاهش دهد.

دمنوش شبدر

گل ها و برگ های خشک شده شبدر قرمز را می توان برای تهیه دمنوش استفاده کرد. یک تا دو قاشق چای خوری از گیاه خشک را در یک فنجان آب جوش ریخته و پس از ۱۰ تا ۱۵ دقیقه دم کشیدن آن را صاف کرده و میل کنید. دمنوش شبدر به ویژه برای تسکین علائم یائسگی و آرامش بخشیدن مفید است.

شبدر تازه

برگ های تازه و جوان شبدر به خصوص شبدر سفید و قرمز در برخی مناطق به عنوان سبزی خوراکی استفاده می شوند. می توان آن ها را به سالاد اضافه کرد یا به مقدار کم در سوپ و خورش به کار برد. به دلیل طعم کمی تلخ و قابض معمولاً به صورت خام در مقادیر کم مصرف می شوند.

پودر یا عصاره شبدر

پودر شبدر از خشک کردن و آسیاب کردن برگ ها و گل ها به دست می آید و می تواند به اسموتی ها ماست یا غذاها اضافه شود. عصاره های مایع شبدر نیز به صورت مکمل در دسترس هستند که حاوی ترکیبات تغلیظ شده گیاه می باشند. در مورد مصرف مکمل ها یا عصاره ها به دلیل دوز بالاتر ترکیبات فعال مشورت با پزشک یا متخصص تغذیه ضروری است.

روغن شبدر (موضعی)

روغن شبدر که از طریق استخراج ترکیبات فعال از گل ها و برگ های گیاه به دست می آید اغلب برای کاربردهای موضعی بر روی پوست و مو استفاده می شود. این روغن می تواند به بهبود سلامت پوست سر کاهش خشکی و التهاب پوست و تقویت فولیکول های مو کمک کند.

ملاحظات و نکات احتیاطی در مصرف شبدر سه برگ

با وجود فواید بی شمار شبدر سه برگ مصرف آن در برخی شرایط نیازمند احتیاط و آگاهی از موارد منع مصرف و تداخلات احتمالی است. شناخت این نکات برای جلوگیری از عوارض جانبی و تضمین سلامت مصرف کننده حیاتی است.

موارد منع مصرف

مصرف شبدر به خصوص شبدر قرمز که غنی از فیتواستروژن ها است در شرایط زیر باید با احتیاط فراوان و تحت نظارت پزشک صورت گیرد یا از آن پرهیز شود:

• بارداری و شیردهی: به دلیل تأثیرات هورمونی ایزوفلاون ها مصرف شبدر ممکن است بر تعادل هورمونی مادر و جنین/نوزاد تأثیر بگذارد و منجر به عوارض نامطلوب شود.
• سرطان های حساس به هورمون: افرادی که سابقه یا در حال درمان سرطان های حساس به هورمون مانند سرطان سینه رحم تخمدان یا پروستات هستند باید از مصرف شبدر پرهیز کنند زیرا فیتواستروژن ها ممکن است رشد این تومورها را تحریک کنند.
• اختلالات انعقاد خون: به دلیل وجود کومارین در برخی گونه ها و پتانسیل رقیق کنندگی خون افراد مبتلا به اختلالات انعقاد خون یا کسانی که در آستانه جراحی هستند باید از مصرف شبدر خودداری کنند.
• مشکلات تیروئید: برخی تحقیقات نشان می دهند که مصرف مقادیر بالای هیدروسینیدرید (HCN) موجود در برخی گونه های شبدر (مانند شبدر سفید) می تواند بر عملکرد تیروئید تأثیر بگذارد. افراد دارای بیماری های تیروئید باید با احتیاط مصرف کنند.
• اندومتریوز و فیبروم های رحمی: با وجود پتانسیل درمانی در برخی موارد ممکن است فیتواستروژن ها علائم این بیماری ها را تشدید کنند. مشورت با پزشک ضروری است.

تداخلات دارویی

شبدر سه برگ می تواند با برخی داروها تداخل ایجاد کند:

• داروهای رقیق کننده خون (ضد انعقادها): به دلیل اثرات بالقوه رقیق کنندگی خون مصرف همزمان با داروهایی مانند وارفارین می تواند خطر خونریزی را افزایش دهد.
• داروهای هورمونی و ضد بارداری: به دلیل وجود فیتواستروژن ها ممکن است در عملکرد داروهای هورمونی (مانند داروهای جایگزین هورمون درمانی یا قرص های ضد بارداری) اختلال ایجاد کند.
• داروهای ضد افسردگی: در موارد نادر برخی ترکیبات گیاهی ممکن است با داروهای اعصاب و روان تداخل داشته باشند.

عوارض جانبی احتمالی

مصرف شبدر در برخی افراد می تواند منجر به عوارض جانبی شود:

• مشکلات گوارشی: نفخ دل درد اسهال یا یبوست ممکن است در برخی افراد به ویژه با مصرف مقادیر زیاد بروز کند.
• واکنش های آلرژیک: مانند هر گیاه دیگری ممکن است در برخی افراد حساسیت پوستی (بثورات خارش) یا واکنش های آلرژیک سیستمیک ایجاد کند.
• سردرد یا تهوع: در موارد کمتر شایع سردرد یا حالت تهوع نیز گزارش شده است.

اهمیت مشورت با پزشک/متخصص تغذیه

با توجه به موارد فوق قویاً توصیه می شود که قبل از اضافه کردن شبدر سه برگ (به خصوص به صورت مکمل یا در مقادیر درمانی) به رژیم غذایی خود به ویژه اگر بیماری خاصی دارید داروی خاصی مصرف می کنید باردار یا شیرده هستید با پزشک یا متخصص تغذیه مشورت نمایید. این امر به اطمینان از مصرف ایمن و مناسب با شرایط فردی شما کمک می کند.

مواد ضدتغذیه ای و روش های کاهش اثر آن ها

برخی گونه های شبدر حاوی مواد ضدتغذیه ای هستند که در مقادیر بالا می توانند جذب مواد مغذی را مختل کنند یا عوارض جانبی ایجاد نمایند:

• هیدروسینیدرید (HCN): در برخی گونه ها مانند شبدر سفید یافت می شود و در مقادیر بسیار زیاد می تواند سمی باشد. پختن شبدر می تواند به کاهش این ماده کمک کند.
• کومارین: همانطور که قبلاً ذکر شد در شبدر شیرین وجود دارد و می تواند خواص ضد انعقادی داشته باشد.

روش هایی مانند پختن (در مورد برگ های تازه) یا جوانه زدن (در مورد بذرها) می توانند به کاهش میزان این مواد ضدتغذیه ای کمک کرده و ایمنی مصرف را افزایش دهند.

نتیجه گیری

شبدر سه برگ با تاریخچه ای غنی در کشاورزی و طب سنتی به عنوان یک گنجینه طبیعی از مواد مغذی و ترکیبات زیست فعال شناخته می شود. این گیاه با ارائه پروتئین فیبر طیف وسیعی از ویتامین ها و مواد معدنی و همچنین فیتوکمیکال های منحصربه فردی نظیر ایزوفلاون ها آنتی اکسیدان ها و کلروفیل پتانسیل های فراوانی برای ارتقای سلامت انسان دارد. از تقویت سیستم ایمنی و سلامت استخوان ها گرفته تا بهبود عملکرد قلب و عروق و کمک به تعادل هورمونی در زنان شبدر سه برگ می تواند نقش مهمی در یک رژیم غذایی سالم ایفا کند.

با این حال مانند هر گیاه دارویی دیگری مصرف شبدر باید با آگاهی و احتیاط همراه باشد. شناخت دقیق ترکیبات موارد منع مصرف و تداخلات دارویی برای بهره مندی حداکثری از فواید آن و پیشگیری از عوارض جانبی احتمالی ضروری است. مشورت با متخصصین سلامت به ویژه برای گروه های حساس یا افرادی که از داروهای خاصی استفاده می کنند همواره توصیه می شود تا این ابرغذای طبیعی با روشی هوشمندانه و ایمن به رژیم غذایی اضافه شود.