افراد مشهور مدفون در حرم حضرت شاهچراغ

حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) در شیراز مدفن احمد بن موسی (ع) و برادر بزرگوارشان سید میرمحمد (ع) از فرزندان امام موسی کاظم (ع) و برادران امام رضا (ع) است. این مکان مقدس علاوه بر جایگاه والای مذهبی آرامگاه بسیاری از شخصیت های برجسته علمی فرهنگی و مذهبی ایران در طول تاریخ به شمار می رود. این مجموعه عظیم با معماری خیره کننده و تزئینات هنرمندانه نه تنها یک زیارتگاه بلکه گنجینه ای از تاریخ و هنر اسلامی به حساب می آید.

زیارتگاه حضرت شاهچراغ (ع) در قلب شهر شیراز به عنوان یکی از مهم ترین مراکز مذهبی و فرهنگی ایران همواره مورد توجه زائران و علاقه مندان به تاریخ و هنر بوده است. این مجموعه با گنبد فیروزه ای و صحن های وسیع جلوه ای بی نظیر از ارادت و هنر ایرانی را به نمایش می گذارد. در ادامه به معرفی کامل این حرم شریف و ابعاد گوناگون آن خواهیم پرداخت.

حرم شاهچراغ

حرم مطهر حضرت احمد بن موسی (ع) که به شاهچراغ شهرت دارد مجموعه ای از آرامگاه های مقدس در مرکز شهر تاریخی شیراز است. این مکان پس از حرم امام رضا (ع) و حضرت فاطمه معصومه (س) سومین زیارتگاه مهم شیعیان در ایران محسوب می شود.

معماری این حرم شاهکاری از هنر اسلامی و ایرانی است که با استفاده از آینه کاری های ظریف و کاشی کاری های دلنشین فضایی روحانی و چشم نواز را برای زائران و بازدیدکنندگان فراهم آورده است. سبک معماری آن برگرفته از دوره آذری است که در زمان ایلخانیان رواج داشت و زیبایی های بصری فراوانی را به این مجموعه بخشیده است.

این آرامگاه دارای چهار شاه نشین در چهار سمت حرم است و مسجدی نیز در قسمت غربی آن قرار دارد. ضریح نقره ای حضرت احمد بن موسی (ع) در شاه نشین زیر گنبد جای گرفته است. حیاط وسیع حرم دارای دو ورودی اصلی در شمال و جنوب بوده که با حوضی بزرگ و درختان سرسبز فضایی آرامش بخش ایجاد کرده است. حرم حضرت سید میرمحمد (ع) برادر حضرت شاهچراغ (ع) نیز در شمال شرق همین صحن واقع شده است.

اطراف حیاط را اتاق های دو طبقه با تزئینات کاشی کاری پوشانده اند که هر یک جلوه ای از هنر معماران ایرانی را به نمایش می گذارند. این حرم دارای چهار صحن اصلی به نام های امام جواد (ع) حضرت معصومه (س) صحن اصلی و صحن عتیق است و سه شبستان شامل دارالعباده شبستان حضرت سید میرمحمد (ع) و شبستان بزرگ امام خمینی (ره) را در خود جای داده است.

تاریخچه حرم حضرت شاهچراغ (ع)

تاریخچه ساخت و توسعه بنای حرم حضرت شاهچراغ (ع) به قرون متمادی بازمی گردد. آغازین بنای این حرم را به دوران عضدالدوله دیلمی از سلاطین آل بویه نسبت می دهند که در حدود سال های ۳۰۸ تا ۳۲۸ هجری شمسی بر فارس حکمرانی می کرد. در آن زمان محل دفن حضرت تنها یک تل خاک بود.

در دوره اتابکان فارس یعنی بین سال های ۶۰۵ تا ۶۴۰ هجری شمسی امیر مقرب الدین مسعود بدرالدین وزیر اتابک اقدام به آراستن ظاهر حرم و ساخت یک بقعه و گنبد برای آن نمود. همچنین ساخت یک رواق نیز به دستور اتابک در این دوره انجام شد.

یکی از مهم ترین دوران توسعه حرم به همت ملکه تاشی خاتون مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو در اواخر دوره ایلخانی (سال ۷۲۳ هجری شمسی) رقم خورد. ایشان دستور ساخت بنایی چشمگیر و تزیین آن را صادر کرد که پنج سال به طول انجامید. علاوه بر بارگاهی بزرگ با گنبدی بلند بخش های مختلفی نظیر مسجد مدرسه محل استراحت مسافران و بازار در اطراف آن احداث شد. ملکه تاشی خاتون املاک و مغازه هایی را نیز وقف این آستان مقدس کرد.

ابن بطوطه جهانگرد معروف مراکشی در سفرنامه خود به اقدامات ارزنده ملکه تاشی خاتون در حرم شاهچراغ اشاره کرده و از شور و حال معنوی این مکان در شب های دوشنبه سخن گفته است.

در دوران صفویه شاه اسماعیل صفوی در سال ۸۸۵ هجری شمسی مرمت های گسترده ای در حرم انجام داد. با این حال زمین لرزه ای در سال های بعد نیمی از گنبد را تخریب کرد که سال ها بعد بازسازی شد. در زمان نادرشاه افشار (۱۱۰۸ هجری شمسی) نیز مرمت های فراوانی صورت گرفت و قندیلی بزرگ از طلا زیر گنبد آویخته شد.

در دوره قاجار نیز حرم دستخوش تغییرات و بازسازی های متعددی شد. فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۰۶ هجری شمسی دستور داد کف بقعه یک متر بالاتر بیاید و ضریحی نقره ای در آن نصب شود. زلزله های بعدی نیز تخریب هایی به بار آوردند که با همت حاکمان وقت بازسازی شدند. آینه کاری های چشم نواز حرم در سال ۱۲۶۶ هجری شمسی توسط استاد زین العابدین به پایان رسید.

در دوره پهلوی دیوارهای داخلی حرم در سال ۱۳۰۶ شمسی آینه کاری شدند و گنبدی با اسکلت فلزی در سال ۱۳۳۶ شمسی جایگزین گنبد قدیمی شد. کاشی کاری جدید گنبد نیز در سال های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۰ توسط استاد عیسی بهادری طراحی و اجرا گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی عملیات عمرانی وسیعی نظیر احداث سالن بالای سر و تکمیل آینه کاری ها در دستور کار قرار گرفت که به شکوه و وسعت کنونی حرم افزود.

علت نام گذاری حضرت شاهچراغ (ع)

نام گذاری حضرت احمد بن موسی (ع) به «شاهچراغ» ریشه ای در روایتی شنیدنی دارد که از دوران آل بویه و زمان زمامداری امیر عضدالدوله دیلمی نقل شده است. تا پیش از آن دوره مدفن حضرت ناشناس مانده بود و منازل مسکونی در اطراف آن قرار داشت.

ماجرا از این قرار بود که پیرزنی نیکوکار که در یکی از این منازل زندگی می کرد اواخر هر شب جمعه نوری شبیه به چراغ را بر بالای تلی از خاک در نزدیکی خانه اش مشاهده می کرد. این نور تا سپیده دم روشن می ماند و با نزدیک شدن به آن ناپدید می شد. این اتفاق برای چندین شب جمعه تکرار شد و کنجکاوی پیرزن را برانگیخت که این محل شاید مدفن یکی از امامزادگان باشد.

پیرزن تصمیم گرفت امیر عضدالدوله را از این واقعه مطلع کند. درباریان در ابتدا باور این موضوع را دشوار می دانستند اما امیر که به این امر مشکوک شده بود تصمیم گرفت شخصاً ماجرا را پیگیری کند. او در اولین شب جمعه به خانه پیرزن رفت و در آنجا خوابید. پیرزن را نیز راهنمایی کرد که به محض روشن شدن چراغ او را بیدار کند.

با دیدن نوری قوی تر از شب های گذشته پیرزن با هیجان بر بالین امیر عضدالدوله حاضر شد و با فریاد گفت: «شاه! چراغ!» امیر با دیدن نور چراغ به شدت شگفت زده شد و وقتی به سمت نور رفت اثری از آن ندید. اما به محض بازگشت از تل خاکی مجدداً همان نور را مشاهده کرد. این اتفاق چندین بار تکرار شد و شاه را به یقین رساند.

روز بعد امیر دستور داد تا تپه را حفر کنند. در حین حفاری به سردابی رسیدند که جسدی مطهر بر روی تختی در آن قرار داشت. شاه شیخ عفیف الدین عالم و زاهد آن عصر در فارس را در جریان گذاشت. شیخ عفیف الدین نیز در همان شب در خواب دید که به زیارت قبر امامزاده احمد بن موسی الکاظم (ع) رفته است. این کشف موجب شد امیر عضدالدوله روزی را تعطیل عمومی اعلام کرده و دستور ساخت بنایی باشکوه بر روی آن سرداب را صادر کند. بدین ترتیب این مکان مقدس به نام «شاهچراغ» شهرت یافت.

افراد مدفون در حرم حضرت شاهچراغ (ع)

حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) در شیراز علاوه بر اینکه مدفن اصلی حضرت احمد بن موسی (ع) و برادر بزرگوارشان حضرت سید میرمحمد (ع) است به دلیل قداست و جایگاه معنوی خود در طول تاریخ به محلی برای آرام گرفتن بسیاری از شخصیت های برجسته و تأثیرگذار علمی فرهنگی ادبی و مذهبی تبدیل شده است.

این سنت ریشه در علاقه عمیق ایرانیان به اهل بیت (ع) و آرزوی دفن در جوار قبور ائمه اطهار و فرزندانشان دارد. حضور این بزرگان در این مکان مقدس بر اهمیت و اعتبار آن افزوده و آن را به گنجینه ای از مفاخر ملی تبدیل کرده است. در ادامه به معرفی برخی از این چهره های سرشناس که افتخار دفن در جوار این بارگاه ملکوتی را یافته اند می پردازیم:

آیت الله شهید سید عبدالحسین دستغیب: ایشان از برجسته ترین علمای شیراز و دومین شهید محراب انقلاب اسلامی بودند که نسب شریفشان با سی واسطه به حضرت سجاد (ع) می رسد. مرقد ایشان در این حرم مأمن بسیاری از ارادتمندان است.

حضرت آیت الله نجابت: از یاران نزدیک و صدیق آیت الله دستغیب بودند که در مسیر ترویج معارف اسلامی خدمات شایانی ارائه دادند. مزار ایشان نیز در این مجموعه قرار دارد.

بسمل شیرازی: از دانشمندان بزرگ شیراز در قرون گذشته که پس از کسب دانش در علوم معانی بیان فلسفه و ادبیات در مدرسه حکیم شیراز به فراگیری اشارات بوعلی سینا و اشعار ملاصدرا پرداخت. ایشان از مفاخر علمی و ادبی شهر شیراز محسوب می شوند.

داوری شیرازی: این چهره برجسته در علوم ادبی آداب سخنوری خط و نقاشی مهارت بی نظیری داشت و به عنوان گل سرسبد خاندان وصال شناخته می شد. آثار او نشان دهنده تبحر و ظرافت هنری ایشان است.

میرزا ابوالقاسم سکوت: عارف مشهور قرن سیزدهم هجری قمری که تأثیر عمیقی بر عرفان و ادبیات زمان خود گذاشت. مریدان بسیاری داشت و به دلیل زهد و تقوایش مورد احترام بود.

فرهنگ شیرازی: از شعرای توانمند و خوش نویسان زبردست شیراز که آثار ادبی و هنری ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت. هنر و ادب او مورد ستایش همگان بود.

وصال شیرازی (میرزا کوچک خان): شاعری ماهر و خوش نویسی چیره دست که از مریدان میرزا ابوالقاسم شیرازی (ملقب به سکوت) به شمار می رفت. آثار خطی و شعری او از جمله گنجینه های ادبی ایران است.

سید ماجد بحرانی: از علمای برجسته و اساتید حدیث و فقاهت که مولانا ملا محسن فیض کاشانی از شاگردان مشهور ایشان بود. نقش او در ترویج علوم دینی بسیار پررنگ است.

صادق خان زند: برادر کریمخان زند که در سن ۵۵ سالگی به دستور آقا محمدخان قاجار به قتل رسید. سنگ مقبره او هم اکنون در ورودی موزه آستان نگهداری می شود و یادآور بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب ایران است.

جعفر خان زند: پدر لطفعلی خان زند که در سن ۴۰ سالگی به دستور آقا محمدخان قاجار به قتل رسید. آرامگاه او نیز در این مکان یادآور سرنوشت تلخ خاندان زند است.

وقار شیرازی: پسر ارشد وصال شیرازی که در تحصیل علوم صرف و نحو ادبیات و حکمت الهی سرآمد بود و در عصر خود به عنوان یک دانشمند شناخته می شد. او در خوش نویسی به ویژه خط نسخ ثلث و رقاع مهارت فوق العاده ای داشت.

حکیم شیرازی: دومین فرزند وصال شیرازی که تخلص شعری خود را ابتدا “طوبی” انتخاب کرد و سپس به “حکیم” تغییر داد. محل دفن وی در پایین ضریح مطهر حضرت شاهچراغ (ع) است.

ابوالقاسم شیرازی: چهارمین فرزند وصال شیرازی که در نوشتن هفت خط مهارت بی نظیری داشت. دیوان اشعار تألیفات و تصنیفات متعددی از او به یادگار مانده که نشان دهنده استعداد و خلاقیت ادبی اوست.

توحید شیرازی: پنجمین فرزند وصال شیرازی که در سرودن انواع شعر و هفت خط خوش نویسی تبحر داشت و از هنرمندان برجسته زمان خود به شمار می رفت.

عبدالوهاب یزدانی: فرزند دیگر وصال شیرازی که ایشان نیز از اساتید خوش نویسی و شعر بود و میراث هنری خاندان خود را ادامه داد.

میرزا حبیب الله شریفی: از وقف کنندگان مهم آستان احمدی و محمدی (علیهما السلام) بود که بسیاری از موقوفه های بانو تاشی خاتون برای آستان مقدس را پیگیری و به ثبت رساند. محل تدفین وی در بخش کفش کن آستان مقدس قرار دارد.

عسکر خان: از مشهورترین افراد مدفون در حرم مطهر که در نقره ای معروف به “در عسکر خانی” و در جنوبی حرم که به رواق جنوبی راه دارد از هدایای او به این مکان مقدس بوده است. این در نمادی از ارادت و کمک های او به حرم است.

حضرت آیت الله شیخ عبدالحسین حائری شیرازی: عالم مجاهدی که در شهر کربلا دیده به جهان گشود و مشرف به ایوان آستان مقدس احمدی (ع) به خاک سپرده شد. ایشان از چهره های مبارز و تأثیرگذار در تاریخ معاصر بودند.

حضور این بزرگان در کنار امامزادگان واجب التعظیم حرم شاهچراغ را به محلی برای تجمع ارواح طیبه و مأمنی برای شیعیان و دوستداران اهل بیت (ع) تبدیل کرده است. هر یک از این قبور حکایتی از تاریخ علم هنر و عرفان این سرزمین را در خود نهفته دارند.

امامزاده سید میرمحمد (ع)

حضرت سید امیر محمد بن موسی (ع) از فرزندان گرامی امام موسی کاظم (ع) و برادر بزرگوار حضرت احمد بن موسی (ع) (شاهچراغ) بودند. مزار مطهر ایشان در جوار حرم احمد بن موسی (ع) و در قسمت شرقی صحن جامع حرم مطهر در شیراز قرار دارد.

سید میرمحمد (ع) به دلیل زهد تقوا و عبادت فراوان به «میر محمد عابد» شهرت یافته بودند. در مورد علت فوت ایشان روایت های متفاوتی نقل شده است؛ برخی منابع به شهادت ایشان پس از درگیری با نیروهای حاکم فارس اشاره دارند در حالی که برخی دیگر درگذشت وی را طبیعی می دانستند.

مدفن ایشان نیز تا سال ها ناشناخته بود. میرزا عنایت الله دستغیب رضوان الله علیه در حدود سال ۷۰۴ هجری شمسی متوجه نوری در خانه خود شد که پس از جست وجو به لوح قبری برخورد که محل دفن جسد مطهر حضرت سید امیر محمد (ع) را نشان می داد. به این ترتیب ایشان در این محل بارگاهی بنا نهاد و با خرید تعدادی از خانه های اطراف آن را توسعه داد.

نادرشاه افشار در زمان حکومت خود دستور مرمت بقعه میرمحمد (ع) را صادر کرد. در سال ۱۲۵۸ هجری شمسی ضریحی از جنس نقره به دستور ناصرالدین شاه قاجار بر روی قبر مطهر نصب شد. سپس ضریح دیگری به دستور شاهزاده اویس میرزا در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی برای این مکان ساخته شد که بر شکوه آن افزود.

در گذشته آستان مقدس سید میرمحمد (ع) صحن و حیاط مستقلی داشت و از طریق بازار بین الحرمین به حرم حضرت شاهچراغ (ع) متصل می شد. اما در طرح های توسعه آستان مقدس این دو حرم در یک صحن بزرگ تر قرار گرفتند تا دسترسی زائران و شکوه مجموعه افزایش یابد. ایوان کوچک حرم که در گذشته فاقد هنر سنتی بود پس از توسعه توسط هنرمندان بارگاه ملکوتی حضرت شاهچراغ (ع) نماسازی و تزئین شد.

بسیاری از سادات و دوستداران اهل بیت (ع) نیز در جوار این حرم مطهر دفن هستند. به عنوان مثال مرقد کوچکی در سمت چپ مرقد آن بزرگوار وجود دارد که روی لوح آن نوشته شده است: «ابراهیم بن محمد بن موسی» که گفته می شود فرزند آن حضرت است. این امر نشان دهنده اهمیت این مکان برای دفن بزرگان و ارادتمندان اهل بیت است.

بخش های مختلف حرم حضرت شاهچراغ (ع)

حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) مجموعه ای وسیع و باشکوه است که از بخش های مختلفی تشکیل شده و هر یک از این اجزا جلوه ای از هنر معماری و معنویت را به نمایش می گذارند. این بخش ها در کنار یکدیگر فضایی جامع و دلنشین را برای زائران و بازدیدکنندگان فراهم آورده اند.

ایوان حرم حضرت شاهچراغ (ع)

ایوان حرم در ضلع شرقی مجموعه قرار گرفته و یکی از بخش های مهم و چشم نواز آن به شمار می رود. زمان ساخت اولین ایوان حرم را به دوره علاءالدوله قاجار نسبت داده اند. این ایوان با طول ۳۸.۳۰ متر و عرض ۵.۵ متر دارای ۱۰ ستون با ارتفاع ۱۰.۵ متر است که عظمت و شکوه خاصی به آن بخشیده اند.

در دو سمت ایوان ۱۲ حجره دو طبقه با تزئینات گچبری ساخته شده اند که هر یک زیبایی منحصربه فردی دارند. دو راهرو که در دو طرف در طلایی حرم قرار گرفته اند به حرم و همین ایوان منتهی می شوند و دسترسی زائران را تسهیل می کنند.

سقف این ایوان توسط هنرمندان کارگاه نجاری حرم با گره های تند آلت و لغاظ از چوب ساج ساخته شده است. برای تزئین آن نیز از اسامی مقدس و چوب های نارنج و افرا استفاده شده که جلوه ای روحانی به سقف بخشیده اند. بالای ستون های ایوان دارای مقرنس چهار ترک و مزین به اسماءالله است و پایین ستون ها نیز به صورت هشت ترک طراحی شده اند.

برای جلوی سقف ایوان که به صورت شیرسر است از چوب ساج نفیس استفاده شده است. سنگ مرمر یک پارچه ای با نقوش زیبای اسلیمی در زیر ستون ها و بخش جلویی ایوان وجود دارد که به دست سنگ تراشان حرم حجاری و نصب شده و زیبایی خاصی به ایوان بخشیده است. برای ایجاد فضای بیشتر برای زائران و قرینه سازی ایوان سه رواق نیز به بخش جنوبی آن الحاق شد که کاشی کاری های آن ها منحصربه فرد است.

به دلیل فرسودگی و خوردگی موریانه در سقف و ستون های چوبی اولیه از ستون های آهنی برای استخوان بندی آن استفاده شد تا استحکام بنا حفظ شود. ایوان کوچکی نیز در جلوی حجره های فوقانی بنا و صحن حرم دیده می شود که کاشی کاری های جذابی دارد و به زیبایی کلی مجموعه می افزاید.

ضریح حضرت شاهچراغ (ع)

ضریح مطهر حضرت شاهچراغ (ع) قلب تپنده این بارگاه ملکوتی و محل اصلی توسل و زیارت زائران است. اولین ضریح با روکش نقره در زمان فتحعلی شاه قاجار مصادف با سال ۱۲۰۶ هجری شمسی برای حرم ساخته شد. این ضریح عرضی معادل ۱.۷۵ متر و طولی برابر با ۳.۲۵ متر داشت. روی ضریح با اشعار زیبا به زبان های فارسی و عربی در مدح ائمه اطهار (ع) تزئین شده بود که جلوه ای معنوی به آن می بخشید.

ضریح بعدی حضرت شاهچراغ (ع) حدود ۱۰ سانتی متر از سطح حرم بلندتر بود و روی صندوق چوبی داخل ضریح پارچه سبزرنگی قرار داشت. این ضریح اسکلتی از چوب ساده داشت که بخشی از آن نقره اندود شده بود و شبکه های نقره در چهار طرف آن دیده می شد که نمادی از هنر و ارادت سازندگان آن بود.

در گذشته قرآنی به خط کوفی روی مرقد حضرت امامزاده احمد بن موسی (ع) قرار داشت که کتابت آن را به حضرت علی (ع) نسبت می دهند. حاج معتمدالدوله فرهاد میرزا دستور ساخت جعبه ای از خاتم برای نگهداری این قرآن را صادر کرد. بعدها این قرآن نفیس و جعبه خاتم آن به موزه پارس منتقل شدند و اکنون در قفسه ای شیشه ای به دقت نگهداری می شوند.

یک لوستر چهار شاخه ای نیز در داخل ضریح قرار دارد که برخی شب ها برای افزایش نور و زیبایی آن را روشن می کنند. دیوارهای شمالی و جنوبی ضریح مزین به آینه کاری های زیبایی هستند که قدمت آن ها به دوران حکومت محمد شاه قاجار در سال ۱۲۲۰ هجری شمسی برمی گردد و جلوه ای خیره کننده به فضای داخلی ضریح بخشیده اند.

ضریح فعلی که شاهکاری از هنر فلزکاری و خاتم کاری است به طول ۳.۵۸ متر و عرض ۲.۲۶ متر به طور کامل از نقره ساخته شده است. صندوق خاتم کاری بسیار زیبایی نیز روی مرقد وجود دارد. ستون ها و سقف داخل ضریح با ترکیبی از معرق و خاتم کاری به زیبایی تزئین شده اند. علیرضا گودرزی از خاتم کاران برجسته شیرازی این اثر هنری را در فاصله سال های ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۰ با نهایت دقت و ظرافت انجام داده است که نشان دهنده تداوم هنر اسلامی در این مکان مقدس است.

صحن مطهر

صحن مطهر حرم حضرت شاهچراغ (ع) فضایی وسیع و دلگشا است که حرم های احمدی و محمدی (ع) را در خود جای داده است. در گذشته این دو حرم دارای صحن های مستقلی بودند و از طریق بازار بین الحرمین به یکدیگر متصل می شدند. اما در طرح توسعه آستان مقدس صحن مطهر بزرگ تر شد و اکنون هر دو مرقد در یک صحن واحد قرار دارند که این امر دسترسی و پیوستگی زیارتی را بهبود بخشیده است.

حرم حضرت سید میرمحمد (ع) در شمال شرق حیاط و حرم حضرت شاهچراغ (ع) در غرب حیاط واقع شده اند و این چیدمان نظم و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده است. صحن مستطیلی شکل مرکزی مساحتی بالغ بر ۱۴ هزار متر مربع دارد که وسعت آن امکان حضور تعداد زیادی از زائران را فراهم می آورد.

در اطراف این صحن ۱۶۲ حجره دو طبقه احداث شده است که با رواق های زیبا و آجرکاری و کاشی کاری های استادکاران آستان تزئین شده اند. این حجره ها علاوه بر ایجاد فضایی برای استراحت و عبادت زائران جلوه ای سنتی و دلنشین به صحن بخشیده اند. نرده های چوبی موجود در این صحن از چوب ساج ساخته شده اند که به دلیل مقاومت و زیبایی انتخابی هوشمندانه محسوب می شوند.

کف صحن از سنگ گندمک فارس است که استحکام و زیبایی خاصی دارد و با نقوش طبیعی خود جلوه ای از طبیعت فارس را به داخل حرم آورده است. در وسط صحن یک حوض بزرگ قرار دارد که برای ساخت آن از سنگ های بزرگ نی ریز استفاده شده است. کار حجاری و نصب این حوض بر عهده کارگاه سنگ تراشی آستان بوده که با دقت و ظرافت هنرمندانه انجام شده است. این حوض با فواره های آب طراوت و زیبایی خاصی به فضای صحن می بخشد و مکانی برای وضو گرفتن و آرامش زائران است.

گلدسته ها

گلدسته های حرم حضرت شاهچراغ (ع) با شکوه و عظمت خود از دوردست ها قابل مشاهده هستند و نمادی از هویت مذهبی و معماری اسلامی شیراز به شمار می آیند. دو گلدسته اصلی در شمال و جنوب ایوان آستان حضرت شاهچراغ (ع) قرار گرفته اند که با هدف قرینه سازی دو طرف ایوان و همچنین پخش اذان و نوای قرآن تا اقصی نقاط شهر ساخته شده اند.

کارگاه معرق کاری آستان مقدس مسئولیت کاشی کاری این گلدسته ها را بر عهده داشته است. در این کاشی کاری ها از رنگ های طبیعی و طرح های سنتی استفاده شده که زیبایی خاصی به آن ها بخشیده است. گلدسته شمالی به اسماء الله مزین شده و جلوه ای معنوی دارد در حالی که روی گلدسته جدید که هشت ترک دارد اسامی ائمه اطهار (ع) و القاب شریفشان نقش بسته است که نشان دهنده ارادت به خاندان عصمت و طهارت است.

سر هر گلدسته با ارتفاعی برابر با ۳.۶۵ متر وزنی حدود سه تن دارد و اسکلت فلزی آن با مس و چوب پوشانده شده است تا علاوه بر استحکام زیبایی بصری نیز داشته باشد. ارتفاع کلی گلدسته تا زیر اتاق مؤذن به ۲۰.۴۰ متر می رسد که آن را به یکی از بلندترین سازه های حرم تبدیل کرده است. قطر پایین گلدسته ۲.۲ متر و قطر بالای آن ۲.۳۵ متر است که نشان دهنده طراحی دقیق و مهندسی قوی در ساخت آن است.

این گلدسته ها نه تنها از نظر معماری و هنر دارای اهمیت هستند بلکه نقش مهمی در اطلاع رسانی زمان نماز و ایجاد فضای معنوی در شهر شیراز ایفا می کنند. صدای اذان که از بلندای این گلدسته ها به گوش می رسد یادآور حضور دائمی معنویت در فضای شهر است.

گنبد حرم حضرت شاهچراغ (ع)

گنبد حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) نمادی از معماری باشکوه اسلامی و یکی از برجسته ترین عناصر بصری این مجموعه است. اولین گنبد بقعه مطهر در زمان اتابکان فارس در سال ۶۰۵ هجری شمسی ساخته شد که آغازگر شکوه این بنا بود. ملکه تاشی خاتون نیز در سال ۷۲۳ هجری شمسی این گنبد را تعمیر و بر زیبایی آن افزود.

اما زلزله ها در طول تاریخ بارها این گنبد را به چالش کشیده اند. پس از زلزله سال ۱۲۰۲ هجری شمسی گنبد حرم فرو ریخت که به دستور حاکم فارس حسینعلی میرزا قاجار گنبد جدیدی برای آن ساخته شد. روی ساقه این گنبد سوره مبارکه «طه» نقش بسته بود که جلوه ای قرآنی به آن می بخشید. در سال ۱۲۰۹ هجری شمسی گنبد مذکور تعمیر شد و سوره «فتح» روی ساقه داخلی آن آینه کاری گردید.

زلزله دیگری در سال ۱۲۳۲ هجری شمسی رخ داد که باعث شکاف برداشتن گنبد شد و مجدداً مورد تعمیر قرار گرفت. در گذر زمان شکاف های جدیدی در گنبد به وجود آمد و در سال ۱۳۰۶ هجری شمسی از میله های آهنی برای مهار آن استفاده شد. اما این راهکار موفق نبود و خطر فروریختن گنبد همچنان وجود داشت.

سرانجام گنبد مذکور در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی برچیده شد و گنبدی جدید با اسکلت آهنی روی پایه های گنبد قدیمی قرار گرفت تا استحکام و پایداری آن تضمین شود. کاشی کاری گنبد که در آن زمان حال وروز خوبی نداشت در زمان تولیت آیت الله سید محمدمهدی دستغیب مرمت شد.

از آنجا که اسکلت گنبد از آهن بود کارشناسان تصمیم گرفتند که قطعات کاشی را با قالب های فلزی به بدنه اصلی گنبد وصل کنند. وسعت این گنبد بیش از ۵۰۰ متر مربع است که ارتفاع و قطر آن به ۱۴ متر می رسد و عظمت آن را به نمایش می گذارد. کاشی معرق روی گنبد در رنگ های مشکی کرم سبز قهوه ای زرد سفید فیروزه ای لاجوردی و طلایی خودنمایی می کند و با طرح های اسلیمی و خطوط کوفی جلوه ای بی نظیر از هنر اسلامی را به نمایش می گذارد.

موزه آستان مقدس حرم حضرت شاهچراغ (ع)

موزه آستان مقدس حضرت شاهچراغ (ع) گنجینه ای ارزشمند از تاریخ هنر و فرهنگ اسلامی است که در کنار حرم مطهر روایتگر ادوار مختلف و ارادت مردم به این مکان مقدس است. این موزه در تاریخ ۳۰ آبان ۱۳۴۴ هجری شمسی همزمان با عید مبعث افتتاح شد.

در سال های ابتدایی موزه تنها روزهای پنجشنبه به بازدید علاقه مندان اختصاص داشت. اولین ساختمان موزه در مکان فعلی ورودی خواهران به حرم مطهر قرار گرفته بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۳ هجری شمسی تعدادی از اتاق های ضلع شمالی صحن شریف به سالن نمایشگاهی تبدیل شد و برخی از اشیای موزه در آنجا به نمایش درآمدند تا امکان بازدید عموم فراهم آید.

ساختمان کنونی موزه حرم مطهر در سال ۱۳۷۲ هجری شمسی در ضلع جنوبی حرم به بهره برداری رسید. پس از گذشت یک دهه کتابخانه قدیمی آستان که در طبقه فوقانی موزه قرار داشت به مجموعه موزه اضافه شد و فضای کلی آن به ۱۰۰۰ متر مربع افزایش یافت که امکان نمایش آثار بیشتری را فراهم آورد.

موزه آستان حضرت شاهچراغ (ع) آثار و منابعی از ادوار پیش از تاریخ تا دوران معاصر را در خود جای داده است. این مجموعه بالغ بر هشت هزار شیء و بیش از سه هزار نسخه خطی و سند قدیمی را شامل می شود که به صورت گردشی در معرض نمایش قرار می گیرد. این اشیاء شامل قرآن های خطی ظروف سکه ها ابزار و ادوات قدیمی نسخ خطی و اسناد تاریخی هستند که هر یک بخشی از میراث فرهنگی و مذهبی ایران را بازگو می کنند. موزه شاهچراغ محلی برای پژوهش و آشنایی بیشتر با گذشته پربار این سرزمین است.

کتابخانه تخصصی و مرکز پژوهشی آستان مقدس احمدی و محمدی (ع)

کتابخانه تخصصی و مرکز پژوهشی آستان مقدس احمدی و محمدی (علیهما السلام) نهادی مهم برای حفظ و ترویج معارف اسلامی و علوم انسانی است که ریشه های آن به قرون گذشته بازمی گردد. پایه و اساس این کتابخانه توسط ملکه تاشی خاتون گذاشته شد. ایشان با وقف قرآن و کتاب های دیگر نخستین گام ها را برای تأسیس این مرکز علمی برداشت.

در گذر زمان به دلیل جنگ ها و حوادث متعدد بسیاری از کتاب های اولیه مورد دستبرد قرار گرفتند و پراکنده شدند. اما در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی متولی آستان مقدس احمد بن موسی (ع) اقدام به احیای این کتابخانه نمود. ایشان با فراهم آوردن کتاب های زیادی از جمله رساله ها و کتب تألیفی خود به این مجموعه جان تازه ای بخشید. جالب توجه اینکه پشت جلد تمام این کتاب ها کلمه «وقف» حک شده بود تا ماندگاری و ارزش معنوی آن ها حفظ شود.

اولین کتابدار این مجموعه شخصی به نام مصطفی مؤذن بود که در همان سال به این سمت منصوب شد و نقش مهمی در سازماندهی اولیه کتابخانه ایفا کرد. سال ها بعد با وجود تلاش های اولیه بسیاری از کتاب های کتابخانه در اثر بی توجهی مجدداً پراکنده شدند.

تا اینکه در سال ۱۳۴۳ هجری شمسی همزمان با میلاد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) این کتابخانه مجدداً گشایش یافت. در ابتدا ۳۰۶ جلد کتاب در این مجموعه وجود داشت که شامل ۲۲۷ جلد کتب خطی و چاپی اهدایی از سید جلال الدین محمد مجدالاشراف شیرازی و ۷۹ جلد کتاب اختصاصی درسی اهدایی اداره کل نگارش فرهنگ می شد.

به همت محمد هادی سلاحی کتابدار وقت تعداد کتاب ها در عرض پنج سال به ۶۶۷۵ جلد رسید که نشان دهنده رشد چشمگیر این مجموعه بود. روند رشد کتابخانه ادامه یافت تا جایی که در سال ۱۳۵۶ تعداد کتب آن مشتمل بر ۸۰۰ جلد کتاب خطی و بیش از هشت هزار جلد کتاب چاپی بود.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در زمان تولیت حضرت آیت الله حاج سید محمدمهدی دستغیب کتابخانه مذکور در طبقه دوم ضلع جنوبی حرم در فضای بزرگ تری با امکانات بیشتر آغاز به کار کرد. موجودی کتابخانه و مرکز پژوهش آستان مقدس در سال ۱۳۹۴ به رقمی بیش از ۶۵ هزار نسخه کتاب چاپی فارسی بیش از ۲۰۰ نسخه کتب نفیس چاپ سنگی و غیره ۵۰۰۰ عنوان کتاب مرجع و ۸۰۰۰ کتاب کودک و نوجوان رسیده بود که آن را به یکی از غنی ترین مراکز علمی و پژوهشی منطقه تبدیل کرده است.

توسعه حرم

آستان احمد بن موسی (ع) که در طول تاریخ مرکزی برای رشد معارف شیعه در جنوب کشور به شمار می رفت در سال های اخیر به دلیل واقع شدن در بافت تاریخی و فرهنگی شیراز با چالش هایی در زمینه توسعه و ناهنجاری های شهری مواجه شد. این وضعیت تا آنجا پیش رفت که اعتراض برخی مقامات استان فارس را نیز در پی داشت.

اخیراً طرح جامع توسعه حرم شاهچراغ (ع) و سید علاءالدین حسین (ع) در شیراز تصویب شده است. هدف از اجرای این طرح برطرف کردن بسیاری از معضلات اطراف و محدوده حرمین در شیراز است. این طرح جامع در محدوده ای به وسعت ۵۵ هکتار تصویب شده تا برای نخستین مرتبه این دو آستان مقدس دارای یک برنامه جامع و کامل برای توسعه بازسازی و عمرانی شوند.

در این طرح بحث های مهمی از جمله حل معضل ترافیک عبوری در اطراف حرم احداث ساختمان های خدماتی زائرسرا برای اقامت زائران و مجموعه های فرهنگی مذهبی و زیارتی مورد نیاز پیش بینی شده است. در قدم نخست و بنا به دستور وزیر مسکن و شهرسازی قرار است ۳۰ هکتار زمین برای این امر اختصاص یابد و مابقی زمین های مورد نیاز که در طرح اولیه نیز تعریف شده اند در مراحل بعدی اختصاص می یابند تا توسعه ای پایدار و جامع صورت گیرد.

همچنین به دستور سید علی خامنه ای رهبر ایران هیئت امنای آستان احمدی متشکل از برخی افراد باتجربه و زیر نظر نماینده ایشان در استان فارس همزمان با آغاز فعالیت ها برای توسعه حرم تشکیل شد. این هیئت مسئول نظارت و اجرای صحیح طرح های توسعه است.

با این حال این طرح توسعه با انتقاداتی نیز روبرو شده است. در نگاه دیگر تخریب ۵۷ هکتار از بافت تاریخی شیراز و نابودی داشته های فرهنگی شهر شیراز به عنوان تنها دستاورد این طرح ایجاد یک میدان نه هکتاری و از دست رفتن هویت تاریخی شهر شیراز و ساخت مجتمع های تجاری خرده فروشی را به همراه دارد. جهت اعتراض به تخریب بافت تاریخی به همراه دویست خانه ثبت شده در لیست آثار ملی و محله تاریخی آن نزدیک بیست و یک هزار نفر به همراه ۱۸۰ استاد دانشگاه و اتحادیه انجمن های علمی معماری مرمت و شهرسازی کشور و ده ها مجله علمی پژوهشی معماری و شهرسازی به آن اعتراض کرده اند که نشان دهنده اهمیت حفظ میراث فرهنگی در کنار توسعه است.

حملات تروریستی

حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) متأسفانه در سال های اخیر دو بار مورد حملات تروریستی قرار گرفته است که منجر به شهادت و مجروحیت تعدادی از زائران و خادمان این مکان مقدس شد. این حوادث بازتاب گسترده ای در سطح ملی و بین المللی داشتند و موجبات تأثر و همدردی بسیاری را فراهم آوردند.

آبان ۱۴۰۱

در تاریخ ۴ آبان ۱۴۰۱ (۲۶ اکتبر ۲۰۲۲ میلادی) یک فرد مسلح با سلاح کلاشینکف به سمت زائران حرم شاهچراغ (ع) تیراندازی کرد. در این حمله تروریستی وحشیانه بیش از ۵۰ نفر از زائران مجروح و ۱۳ نفر به شهادت رسیدند. ساعاتی پس از حادثه گروه تروریستی داعش در بیانیه ای رسمی مسئولیت این حمله را بر عهده گرفت.

در پی این فاجعه در شیراز به مدت سه روز عزای عمومی اعلام شد. طبق گزارش ها فرد مسلح پس از ورود به حرم از ورودی مشخص شده افراد حاضر در ورودی را به رگبار بست. سپس به سمت شبستان حرکت کرد اما مردم که متوجه صدای شلیک گلوله شده بودند در ورودی حرم را از پشت قفل کردند. با این حال فرد مهاجم از در دیگری وارد حرم شده و به تیراندازی به سمت مردم عادی ادامه داد. پس از مدتی مأموران امنیتی و انتظامی در حرم حاضر شده و فرد مهاجم را دستگیر کردند.

این حادثه دلخراش بار دیگر مظلومیت اهل بیت (ع) و دوستدارانشان را یادآور شد و نشان داد که حتی در امن ترین اماکن مذهبی نیز دشمنان از هیچ تلاشی برای ایجاد رعب و وحشت فروگذار نمی کنند. جامعه ایران با محکومیت این اقدام تروریستی بر لزوم حفظ امنیت و اتحاد تأکید کرد.

مرداد ۱۴۰۲

در تاریخ ۲۲ مرداد ۱۴۰۲ (۱۳ اوت ۲۰۲۳ میلادی) حرم مطهر شاهچراغ (ع) بار دیگر هدف حمله تروریستی قرار گرفت. این حادثه تلخ در کمتر از یک سال پس از حمله اول رخ داد و موجب شهادت ۲ نفر و زخمی شدن ۷ نفر دیگر شد. این حمله نیز با واکنش های گسترده ای همراه بود و نشان دهنده تداوم تهدیدات تروریستی علیه اماکن مقدس و زائران است.

این حملات یادآور اهمیت حفظ هوشیاری و تقویت تدابیر امنیتی در اماکن پرتردد و مذهبی است. مردم و مسئولان با محکومیت این اقدامات بر لزوم ریشه کن کردن افکار افراطی و تروریستی تأکید کردند. حرم شاهچراغ (ع) با وجود این حوادث همچنان پابرجا و مأمن زائران و ارادتمندان اهل بیت (ع) باقی مانده است.

متولیان حرم پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ مدیریت و تولیت آستان مقدس حضرت شاهچراغ (ع) دستخوش تغییراتی شد تا این مجموعه با رویکردی نوین و متناسب با اهداف انقلاب به فعالیت های خود ادامه دهد. در این دوران شخصیت های برجسته ای عهده دار مسئولیت تولیت حرم شدند که هر یک در توسعه و پیشبرد اهداف فرهنگی و مذهبی این آستان نقش مهمی ایفا کردند.

یکی از مهم ترین و تأثیرگذارترین متولیان حرم پس از انقلاب حضرت آیت الله حاج سید محمدمهدی دستغیب بودند. ایشان که از علمای وارسته و از خاندان جلیل القدر دستغیب شیراز به شمار می رفتند خدمات شایانی به آستان مقدس ارائه دادند. در زمان تولیت ایشان عملیات عمرانی وسیعی در حرم در دستور کار قرار گرفت که شامل احداث و تکمیل سالن بالای سر و آینه کاری بخش قدیمی حرم می شود.

همچنین در این دوره منبر بزرگی از مرمر یک پارچه با حجاری بسیار زیبا در بخش جنوبی سالن نصب شد که نمادی از هنر و ارادت به اهل بیت (ع) است. آیت الله دستغیب توجه ویژه ای به توسعه فضاهای عبادی فرهنگی و خدماتی حرم داشتند و در زمان ایشان کتابخانه تخصصی آستان نیز در فضایی بزرگ تر و با امکانات بیشتر آغاز به کار کرد.

پس از ایشان متولیان دیگری نیز مسئولیت این آستان را بر عهده گرفتند که هر یک با تلاش و همت خود در حفظ و گسترش این مکان مقدس کوشیدند. این متولیان با همکاری هیئت امنای آستان و سایر نهادهای مرتبط برنامه های توسعه ای و فرهنگی متعددی را به اجرا درآوردند تا حرم شاهچراغ (ع) همچنان به عنوان یک مرکز مهم مذهبی فرهنگی و گردشگری در شیراز و ایران بدرخشد. مدیریت نوین بر این آستان با تأکید بر خدمات رسانی به زائران و حفظ میراث گران بهای آن ادامه یافته است.

حضرت شاهچراغ (ع) فرزند کیست؟

حضرت سید امیر احمد (ع) که به شاهچراغ (ع) شهرت دارند پسر ارشد امام موسی کاظم (ع) هفتمین پیشوای شیعیان و برادر بزرگوار امام علی بن موسی الرضا (ع) هستند. ایشان برای پیوستن به برادرشان امام رضا (ع) به سمت خراسان سفر کردند که در شیراز به شهادت رسیدند.

حرم حضرت شاهچراغ (ع) در کجای شیراز قرار دارد؟

حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) در مرکز شهر شیراز و در خیابان احمدی واقع شده است. دسترسی به این مکان مقدس از طریق خیابان های لطفعلی خان زند و ۹ دی نیز امکان پذیر است که آن را به یکی از جاذبه های اصلی و قابل دسترس شیراز تبدیل کرده است.

حرم حضرت شاهچراغ (ع) چه ویژگی هایی دارد؟

حرم حضرت شاهچراغ (ع) علاوه بر جایگاه مذهبی والایش به عنوان آرامگاه فرزندان امام موسی کاظم (ع) از نظر هنر و معماری اسلامی و ایرانی اهمیت بسیاری دارد. آینه کاری های خیره کننده کاشی کاری های ظریف گنبد باشکوه و صحن های وسیع از ویژگی های برجسته این مجموعه هستند.

مراسم بزرگداشت حضرت شاهچراغ چه روزی است؟

شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ ۲۴ شهریور ۱۳۸۸ روز ششم ذی القعده را به نام «روز بزرگداشت احمد بن موسی شاهچراغ (ع)» جهت ثبت در تقویم مناسبت های ملی-اسلامی کشور تصویب کرد. این روز پنجمین روز از دهه کرامت (حدفاصل تولد حضرت معصومه و امام رضا علیهما السلام) است.